|
Pedro Mari, Yon Etxaide BOSKARREN AGERRALDIA PEDRO MARI ETA SOLDADU ESPAINOLAK. BEREHALA, SAGARMINAGA JENERAL ZAHARRA ETA SOLANO KORONEL GAZTEA, BIAK EUSKALDUNAK (Soldadu sartu berriek, sarjento baten aginduz, Pedro Mari preso har bezate eta eskuak lotu, bi soldadu ezarriz katigua (presonera) zaintzen. Gogoan har Pedro Mari-k franko gaztelania ikasi duela armadan; honegatik, lehendabiziko ekitaldian baino hobeki mintzatuko da hizkuntza hontan, zeren, orain ere, gaztelaniara jo beharra baitaukagu euskaldunen eta eraldunen arteko kontrastea deuseztu ez dadin.) SARJENTUA: (Pedro Mari uniformearen solapatik helduz). ¿Con que prófugo del ejército español, eh? Tu uniforme te denuncia. Y no satisfecho de tu infame traición querías disparar contra tus compatriotas, contra tus propios hermanos. ¿Qué respondes a esto? PEDRO MARI: Bosotros matar este niño y yo defenderme he hecho. SARJENTUA: A este chaval lo hemos matado por ser francés y a ti te vamos a matar por traidor. ¿A qué regimiento perteneces? ¿A qué batallón? ¿Y a qué compañía? PEDRO MARI: Al erregimiento Córdoba, terzer batallón, compañía de granaderos. SARJENTUA: (Soldaduei). Retirad el cadáver del chaval (erretira bezate). (Pedro Mari-ri, zorrotz). ¿Por qué te pasaste al enemigo? PEDRO MARI: Nosotros salir con un ofizial a erreconozer campo enemigo. Coger niebla y perdernos. En esto, yo solo, perdido, oír cantar y siguiendo canto llegar aquí. SARJENTUA: Pero tenías que darte cuenta que cantaban en francés y que por lo tanto estabas en terreno enemigo y en lugar de acercarte a ellos tenías que huir en sentido contrario. PEDRO MARI: No cantaban frantses, mi sargento. SARJENTUA: (Sutua). ¿Me vas a decir que cantaban en español, mentiroso? (Soldaduengana zuzenduz). Soldados: arreadle unos buenos culetazos de fusil a este granuja que me ha tomado por bobo (jo bezate). PEDRO MARI: (Jotzen duten bitartean). Yo no mentiros, mi sargento. Yo dezir berdad. Cantaban basko, hablaban basko, igual que yo. Ellos no enemigos, ellos amigos míos. SARJENTUA: Este hombre delira o yo no entiendo nada. ¿Es que tratas de enredarme en tus redes con esas patrañas? ¿Desde cuándo hablan vascuence los franceses? ¿O es que eran vizcaínos prófugos y traidores como tú? PEDRO MARI: No, ellos ser baskos, yo también basko, ellos ser nabarros, yo también nabarro, ellos hablar y cantar baskuentze, yo también. Todos ser hermanos, pero ellos ser frantseses... SARJENTUA: Y tú español... A ver cómo se come eso. Con que tú siendo español eres navarro y aquéllos siendo franceses son también navarros. ¿Pero dónde carajos está Navarra, en España o en Francia? O este hombre está loco o yo estoy mareado. ¿Desde cuándo los franceses son vascongados y navarros? Voto a Satanás que este hombre está embrujado y me quiere volver loco. (Pixkabat lasaitu ondoren, soldadu bati). Mira, por ahí les veo en la plaza al general Sagarmínaga y al coronel Solano. Ellos son vascongados y hablan el mismo idioma que nuestro prisionero. Díles que hemos capturado a un prófugo vizcaíno. PEDRO MARI: (Ebakiz). Perdón, mi sargento, yo nabarro sí, bascongado también, pero bizkaino no. SARJENTUA: ¿Es que me quieres volver loco, hijo de perra? Si eres vascongado eres vizcaíno. ¿O es que no es igual? Y no me interrumpas más. (Berriz, soldaduari). Diles que se acerquen a mí por favor, que tenemos prisionero a un navarro prófugo del Regimiento Córdoba y a ver si se entienden con él en vascuence, ya que hablando cristiano no hay forma de entenderle. SOLDADUA: (Militarki agurtuz). A sus órdenes, mi sargento (bihoa). SARJENTUA: (Pedro Mari-ri). Supongo que en vuestra jerga os podréis entender, si es que en ese dialecto se pueden entender las personas, que lo dudo mucho. De todas formas, ya sabes lo que te espera. Ningún prófugo se libra de ser fusilado como reo de alta traición, con la agravante de que tú has disparado contra tus compatriotas, lo que supone tu sentencia de muerte. PEDRO MARI: Eso no es verdad. Yo no llegar a disparar. SARJENTUA: Cállate, insolente, ¿me tomas a mí por mentiroso? Además, si no llegaste a disparar no es porque te faltaban ganas. La intención es suficiente. Si nosotros no te hubiéramos cogido por la espalda, hubieras hecho una verdadera sarracina entre los nuestros. Así que más te vale callar. SAGARMINAGA JENERALA: (Sar bedi Solano koronelaz eta abisua ematera joandako soldaduaz lagundurik. Zaharra da eta jauregitan luzitzeko uniforme dotorez jantzirik bego eta burua Federico-erako pelukaz estalia berama. Euskaraz hitz egin biezaio Pedro Mari-ri, baina zorrotz eta zakar). Egia al da nafarra haizela? Nafarra! Nafarra! Gezurra! Heriotzearen beldur hintzen. Ez dakik ohorerik (ondrarik) eta satisfaziorik handiena Erregeren alde odola isurtzea dela? Kristoren izenean! Nafarra eta desertorea! Nafarra eta etsaiarekin bat egin! Esan didatenez Córdoba errejimendukoa omen haiz. Hire armakideak San Lorenzo de Cerdá-ko gudu zelaietan ospez betetzen ari dituk orain; eta hi hemen, eskuak loturik hire krimenegatik. Oraintxe bertan ordena emanen diat fusilatua ian hadin. Hi ez haiz nafarra; hire ama, noski, etorkinen batekin joango zuan. Zapoa, halakoa! Solano koronela eginen duk hire argu momentuz. (Solano koronelari) Voy a cumplir con mi deber. El desertor queda a tu cargo hasta que vuelva (bihoa eta denek militarki agurtu bezate). (Bihurtuz) Se me olvidaba: tómale las declaraciones oportunas. SOLANO KORONELA: (Gaztea, altua, itxura ederrekoa, sendoa eta aurpegiz on tankerakoa. Koronel jazkia txit apain eta egoki darama. Gozoro hitz egin biezaio). Nola duk izena, mutil? PEDRO MARI: (Ustekabeko gozotasunaz harriturik). Pedro Mari Belarra, jauna; baina Pedro Mari Pagogainakoz ezagutzen natute. SOLANO KORONELA: Eta nongoa haiz? PEDRO MARI: Baztandarra, jauna. SOLANO KORONELA: Zein herritakoa? PEDRO MARI: Errazu-koa, jauna. Ez dakit aditzea duzunez (duenez). SOLANO KORONELA: Bai, Baztan-go arana ondotxo ezagutzen diat. Paraje ederra. Kalekoa ala baserrikoa haiz? PEDRO MARI: Baserrikoa, jauna. Frantziako mugatik hurbil dagoen Pagogaina bordakoa (baserrikoa). SOLANO KORONELA: Eta nafarra izanik, nola erori haiz Gaztelako Córdoba errejimenduan? PEDRO MARI: Hara, jauna: neure aspaldidaniko gogoa kunplitu nahian Ameriketara nihoan dirua egitera eta Ulzama-n tropa gaztelauekin topo egin nuen. Hauek atzeman ninduten zakur baten gisa, aitzakia jarririk berekin joaten ez banintzen gerlara, Baztan ibarreko herritar gudariekin joan beharko nuela. Alferrik izan nuen esatea, nafarra nintzelako ez nuela gaztelarrekin gudariztatu (zerbitzatu) behar eta gure Foruak doilorki urratzen zituztela. Horrela, «Córdoba» errejimenduko granaderoetan sartu ninduten, eta Huesca-n hilabete bat egin ondoren instruzinoa ikasten, Catalunyako frentera ekarri gintuzten. Hemen, egun batez, lainopean galdu nintzen, eta ibili eta ibili, nora ez nekiela, gure herriko euskal kanta eder batzuk entzun nituen eta nork kanta zitzakeen batere pentsatu gabe, kantuen sorlekura jo nuen eta Baigorriko soldadu batzuekin topo egin. Bihotzak eraman ninduen ene benetako anaien artera. Haiek nere odolekoak nituen, neure mintzaira berbera zerabilten ezpainetan, «Córdoba»ko errejimendukoak ez bezala... SOLANO KORONELA: Laidokeria bat egin ditek hirekin! Foruak urratu dizkitek bidegabeki! Nik salatuko diat zapalketa Erreinuko Gortetan. Bidezkoa den huts-zuzentzea lortuko ahal diagu nor baldin banaiz! Baina... (Isilune baten ondoren). Familiarik bai al duk? PEDRO MARI: Bai, arreba ezkonduak. SOLANO KORONELA: Nahi al duk hire partez zerbait esatea, ala ematea? PEDRO MARI: (Hitz horien garrantzitasunari igarririk burua makurtu beza malko bat ezkutatu nahian). Zertarako, jauna? Hobe da ezer jakin ez dezatela... Baina, eskertuko nizuke (nioke) beste mandatutxo bat egingo bazenit (balit). Hau, beste ixtorio bat da. Olague-n nerau (neroni) atzeman baino lehentxeago, bi soldaduk Ameriketara neraman diru poltsa lapurtu zidaten. Bidaia egiteko eta han fulamentuz irabazten hasi arte defendatzekoa neraman. Soldadu izateko ehizatu nindutenean, jakinarazi nion kapitanari ebatsia izan nintzela, baina ez zuen aintzakotzat hartu ere nere esana. Nik ezagutzen nituen lapurrak, nere errejimendukoak baiziren eta ez nituen begiz galtzen. Berak ere ohartu ziren perilean zeudela eta ernai zeuden. Konturatu nintzen, egunak pasa ala, tenienteak atseginez tratatzen ninduela eta nitaz interesatu zen. Ohartu nintzen bihotz oneko gizona zela eta dirua nola ebatsi (ostu, lapurtu) zidaten kontatu nion eta lapurrak nor ziren banekiela. Agindu zidan kapitanarekin hitz eginen zuela eta justizia eginen zidatela. Biharamonean kapitanak deitu ninduen lapurrak ezagutarazteko. Formatu zituzten nik esan nien konpainiako soldadu guztiak eta berehalaxe izendatu nituen nor ziren. Berek ukatu zuten, baina kapitanak mehatxu egin zien dirua segituan bueltatzen ez bazuten, bertantxe afusilatuko zituela. Nere dirua, berei aurkitzeko beldurrez, beste adiskide batek zeukan gordea. Berehala, Huesca-ko kuarteleko kalabozoan sartu zituen eta han gelditu ziren epaiaren zain. Ez dakit zer izan den euretaz. Kapitanak afusilatu nahi zituen, diru mordoa baitzen ebatsitakoa eta gerla denboran, armadan, aski da hori gizon bat hiltzeko. Nik, ordea, bizia barkatzeko eskatu nion. Ordudanik kapitanak istimu handia hartu zidan eta lehenago mehatxu egin zidan astebeteko ziega (kalabozoa) barkatu zidan. Hau ere, berez, zakarra izanarren, ez zen gizon gaiztoa, baina euskaldunen eskubideek bere onetik ateratzen zuten eta espainol guztiak berdinak garela esanaz, ez ninduen libratu nahi. Hontan, Huesca-tik atera baino egun batzuk lehenago, Otsagi-ko apez euskaldun bat ezagutu nuen eta Errazu-ko gure erretorearen adiskide handia izatea gertatu zen. Apezgai elkarrekin egon ziren Iruñean eta karrera guztia batera egin zuten. Orduan pentsatu nuen nere dirua berari uztea eta esan nion gerla bukatzean etorriko nintzela bila eta guduan hil banendi, pobreen artean bana zezala diru hori. Orain, bada, eskertuko nizuke esango bazenio gerlan hil naizela eta pobreen artean zabal dezala neure Ameriketako dirua. D. Felipe Esparza deritza eta Huesca-ko Agustinetako kapeilau da. SOLANO KORONELA: Zaude lasai, Pedro Mari, neuk agintzen baitizut zure borondatea kunplituko dudala. PEDRO MARI: Milesker, jauna. Eta esaiozu ere ene arimaren alde meza batzuk eman ditzala neure diru hortatik. SOLANO KORONELA: Esango diot ere. Egon trankil (lasai). PEDRO MARI: Ez dut beste esan beharrik. Hori da neure azkeneko borondatea. SOLANO KORONELA: (Pedro Mari-ri eskuak maiteki estutuz). Dohakabea, dohakabea! Nola egin duzu barka ezin daitekeen krimen hau? Nola arnegatu zenuen Aberriaz eta Erregeaz? PEDRO MARI: (Bihotz-bihotzetik irten biezaio ahots sendo eta irmoa). Jauna, hori ez zegoen neure bihotzean. Berak euskaldunak ziren eta ni ere bai! SOLANO KORONELA: (Pedro Mari-ren hitz hauek egiten dioten zirraraz bere buruaz arras lotsatua geldi bedi). Horra! Badator plaza zehar Sagarminaga jenerala. PEDRO MARI: Jauna, mesede bat. SOLANO KORONELA: (Zakar). Eskatu. PEDRO MARI: Berorren (zure) izena? SOLANO KORONELA: Socorro-ko Markesa naiz. Frantzisko Solano jauna. PEDRO MARI: Nik eskatuko diot Jaungoikoari bizitza luze bat eman diezaiola (diezazula) eta heriotza zoriontsu bat... neri espero didana baino hobea. SOLANO KORONELA: (Bihotz-ukituta, berriro eskuak estutuko dizkio, agur eginaz). Eskerrak zure otoitzengatik, Pedro Mari; Ama Birjinari eskatuko diot zure alde, jaiera (debozino) handia baitiot. Pedro Mari, Yon Etxaide
|
