Zapatak

 

Joxemari Carrere Zabala

 

 

Zapatak antzezlana Eztena jaialdian estreinatu zen
2009ko ekainaren 25ean,
lantalde honekin:

 

Testua: Joxemari Carrere Zabala.

Aktore: Ainhoa Alberdi Gisasola.

Musikaria: Jurdana Otxoa Lopez de Etxezarreta.

Zuzendaria: Ainara Gurrutxaga Juanikorena.

 

 

(Ikusleak eszenatokiaren bueltan jarrita daude, espazio borobil bat eginez. Eszenatokian zapatak daude barreiatuak nonahi, era guztietako oinetakoak, norbaitek airetik bota izan balitu eta erori diren moduan utziak. Sirena hotsak entzuten dira eta leherketa batzuk. Dena ilunpetan geratzen da. Hegazkin militarren zarata entzuten hasten da. Bonbardaketa bat da. Burrunbak argi-leherketekin nahasten dira. Alde guztietatik datoz. Ezin da sumatu arriskuaren norabidea, lau haizetatik dator. Bonbardaketa gelditzen denean, eszenatokia argituko da, baina zatika, argia ez dator dena batera. emakume bat ageri da erdian, belauniko, eskuetan haur-oinetako pare bat duela, odolduak. emakumea gaztea da. Daramazkien arropek mendebaldeko itxura dute, baina lepoko bat darama zintzilik; beharbada, orain dela gutxi arte burua estaltzen zion. Oinetakoak laztantzen ditu, panpina bat bailiran.)

 

EMAKUMEA: Lasai, oraingoz amaitu da. Txoritzarrak ez dira berriro itzuliko. Baina zer axola zuri. Zure oinek ez dute lur madarikatu hau berriro ibiliko. Zer axola zuri orain txorien hegalaldiak ilunak edo koloretsuak izan. Orain zure oinak libre dira nahi duten lurra urratzeko. Lur beltzak, lur idorrak, bustiak, koloretakoak, lur porlaneztatuak. Orain zure oinak libre dira pausoak nahi duten norabidean jartzeko. Oinetakorik gabe askeago izango zara. Oinetakoak asmatu omen zituzten pertsona lurretik aldentzeko, bere arima lurrarekin bat egin ez zezan. Eta, lurra ematerakoan ere zapatak gurekin eraman ohi ditugu. Batzuetan ordea, galdu egiten ditugu, eta orduan sentituko dugu behearen hotza. Sentituko dugu hautsa behatz artean sartzen, harri txintxarrien kilika, eta egurraren beroa. Baina arrotz sentituko dugu ibiltzen dugun lur hori, oinetakoen babeslekutik igorriak. Zapatak galtzea gure baitako galera da. Zapatak uzten ditugunean etxe atarian, biluzik sartzen gara, garena erakutsiz. Eta orain zure oinetako txikiak baino ez dizkidazu utzi. Zure etxe ataria banintz legez.

 

(Isildu egiten da une batez, memorian etxea irudikatzen ariko balitz bezala. Agian etxe eder bat zeukan, pikondoa atarian, uda beroan gerizpe lasaia eskaintzen zuena. Eta eguerdi partean otorduaren usainak leihotik kanpora zabaltzen ziren. Une batez, badirudi usain horrekin gozatzen ari dela, baina une txiki batez, ia susmagaitza. Bat-batean itzuli egiten da, zerbaiten bila ariko balitz espazioan.)

 

EMAKUMEA (desesperatuta): Nork esan zuen eskolan babestuak egongo zirela? Nork? Zertarako eskolara bidali hitza lapurtu dietenak? Zer ikasiko du inexistentziara kondenatuta dagoenak? (Isiltzen da. Besoetan dituen oinetakoak laztantzen ditu. Lasaiago dago) Txikitan eskola txiki bat egin ziguten. Hasieran ez genuen. Ez ginen hangoak. Inor ez zen hangoa. Leku hura ere ez zen hangoa. Gu heldu aurretik ezer ez zegoen. Lur eremu idor eta zabala baino ez. Eta asko ginen, gehiegi. Haurrak, ugari. Haur asko eta asko ginen. Eta ez genuen eskolarik. Etxerik ez genuen bezalaxe. Gentozen lekuan etxe bat bageneukan. Txikia. Umila. Baina atea giltza handi batez zabaltzen eta ixten zen. Etxe haren giltza baino ez zitzaigun geratu: itzultzearen itxaropena. Giltza handi eta astuna, patrikan eraman ezina, gerritik zintzilik eraman behar zen. Eta heldu ginenean hura geneukan altxor bakarra. Aitak, egunero koipeztatzen zuen, herdoilak ez hartzeko, esaten baitzuen giltza herdoiltzen bazen, gure itxaropena ere herdoilduko zela, eta, etxea ahaztuta, gure arima ere ahaztuko genuela, ibilitako urratsetan galdurik. Eta gero eskola egin ziguten haurroi. Eskola etorkizuna baitzen. Guk, iragana baino ez genuenok, etorkizuna amesten genuen. Eta etorkizun horretan pasealekuak zabaltzen ziren, eta bulebarrak, eta eskutik helduta paseatzen ginen udaberriko arratsalde epeletan, unibertsitatetik bueltan. Egun batean koloretako arkatzak eta koadernoak ekarri zizkiguten, auskalo nondik lortuak, eta goiza eman genuen marrazkiak egiten. Irakasleak banan-banan partitu zituen guztion artean. Esan zigun koadernoak irudimenaren erakusleihoak direla. Koaderno batean amets guztiak sar daitezkeela eta behin bertan itsatsiz gero, paperak erreta ere, amets horiek ez direla inoiz desagertzen. Ametsak airean omen daude eta esna gaudenean arnasten ditugu, gero, lotarakoan, kanporantz irteten direlarik. Amets batzuek ez dakite irtenbidea bilatzen, eta gaiztotzen omen dira orduan, amesgaiztoak bihurtzen. Libre ibiltzen ikasten dutenek, ordea, libre sentiarazten gaituzte. Horregatik ez zuen maite aire kutsatua irakasleak. “Aire kutsatuak barruak belzten dizkigu eta ametsak ilundu” zioen koadernoak partitzen zituen bitartean. Eta paperak koloreztatzen eman genuen goiza. Nik, ederki gogoan dut, itsaso zabal urdina margotu nuen, eta bertan belaontzi bat, belaontziaren barnean neska bat eta mastarik handienean txori bat. Eta belaontziaren alboan, bere bideari jarraituz, izurde bat. Nik inoiz ikusi gabeak nituen, ez belaontzirik ezta izurderik ere, baina argazkiak zituen aldizkari batean bai. Txoria, txikitan etxean kaiolatuta genuena margotu nuen. Eta irakasleak galdetu zidan ea nora zihoan belaontzia, zein portutara. Nik erantzun nion nabigatu egiten zuela, besterik gabe. Gainera, esan nion ez nuela porturik ezagutzen, nik leku hartako kaleak baino ez nituela ezagutzen. Eta marrazki hori denbora luzez egon zen itsatsirik etxeko pareta batean. Etxea suntsitu zuten arte.

 

(Isilunea. Aurpegian oroimen batetik besterako aldaketa ikusten zaio. Oroimen gozo eta lasai batetik urduritasunera igarotzen da.)

 

            Goiz batez heldu ziren. Aurretik soldaduak, eta tankeak, eta gertutik, suntsitze makinak. Metalezko munstroak. Amesgaiztoenetan ere agertzen ez direnak. Laster batean harri pila baino ez zen geratzen, eta amaren oihuak eta negarrak ditut gogoan. Semea galdu berria zuen, eta orain etxea. Berriro. Aitak eskuetan zuen giltza zaharra, estuturik. Eta gu, kalean eserita, ez malkorik ez zotinik. Ohitura hartua genuen halakorik ikusten. Nire marrazkia gogoratu nuen. Itsasontzia harri-hondakinen artean nabigatzen imajinatu nuen, ekaitz hartatik ihes egin nahian. Osaba-izeben etxean egin ziguten lekua. Gau hartan itsas zabal batekin amets egin nuen. Eta belaontzi batekin. Eta belaontziaren bidaiari jarraituz, izurde bat zegoen. Eta mastarik luzeenaren puntan txoria, eta ni lemazain. Horixe da gogoratzen dudan azken ametsa.

 

(Argiak moteltzen dira eta emakumea kuzkurtzen da lurrean, lo hartzearen itxuraz. Belaontzi batek gurutzatzen du eszenatokia. Bere gorputzean nabigatzen du. Izurde txiki bat jauzika ari da gorputzean. Haizearen eta itsasoaren doinuak baino ez dira entzuten. Eta emakumearen barnetik ilargi handi bat agertzen da, motel, lasai, denborarik existituko ez balitz bezala. Bat-batean emakumea mugimendu urdurietan hasten da, ametsetan. Zerbait gertatzen ari zaio. Itsasoaren irudi onirikoa berehala desagertzen da, bat-batean ia. Murmuratzen du zerbait hortz artean, baina oihuka hasten da berehala. Derrepentean esnatzen da, beldurrak jota. Argia.)

 

            Irten hortik! Irten hortik! Kontuz! Badatoz! Badatoz! Irten hortik!

 

(Altxatzen da eta zerura begiratzen du ikaraturik. Keinuak egiten ditu, norbait deitzen ariko balitz bezala. Keinuak urduriak dira, ikaratiak. Esango genuke oraindik ametsetan dagoela, sonanbulu agian. Orduan, tupustean esnatzen da. Isilik geratzen da inguruari begira. Lur gaina oinetakoz beteta ikusten da. Begiekin zerbait bilatzen ari da. Lurrean ikusten ditu eskuetan eta magalean babesturik zituen oinetako txikiak, etzanda zegoen lekuan. Makurtzen da. Hartzen ditu.)

 

            Udaberriekin datozen txoriek berri onak ekartzen omen dituzte. Bisitatu dituzten lurraldeen berri dakarkigute, eta iragartzen arbolak loratzen hasiko direla. Txorien kantuek alaitzen dute luzatzen hasi den eguna, eta haurren jolasek kaleak argitzen dituzte. Itxaropenaren iragarleak omen. Ez dut ikusten, ordea, txoririk heltzen, ez ditut ez beren kantuak entzuten ez haien hegaldi biziekin zeruko urdina bereizten. Ez ditut ez, haurrak kalean jolas alaietan susmatzen ez euren kantuak entzuten. Eskolarako bidean ez dabil inor, ez baita eskolarik agertzen. Hemen hegan dabiltzan hegazti bakarrek burdinazkoak dituzte hegalak, eta euren kantuak txilio zorrotz amaigabeak ditu. Heltzen direnean negurik gorriena iragartzen dute, suzko elur zuria eta lore sorta leherkariak. Haurrek, eskolarako bidean, noranahi egiten dute ihes, lasterka, kanturik gabe, jolasik gabe. Eta eskola desagertu da. Hemen, ikastea debekatuta dago. Ihes egitea debekatuta dago. Jatea debekatuta dago. Hemen, dena dago debekatuta; hiltzea bera ere ukatzen da. Hemen, ez gara ez inor ez ezer, lehertzen diren etxeetako adreiluak baizik. Inexistentziara kondenatuak garen itzalak baino ez gara. Hemen gaude, baina inork ez gaitu ikusten. Oihukatzen dugu, baina gorreriak jota dago mundua. Inexistentziara kondenatua dagoenak badaki oroimena dela bere euskarri bakarra, bizitzari lotuko dion zilborreste bakarra.

 

(Oinetakoak laztanduz. Errealitatera itzultzen da.)

 

            Eta zuk zein etxetako hondakin bihurtu zaituzte? Nora joan da zure irribarrea? Non dira zure urrats azkar eta txikiak? Hanka txiki horiek ez zintuzten urrutira heltzen uzten. Zergatik sortu ote zintudan? Zertarako bizitza eman jaio aurretik heriotzara kondenatuta bazeunden? Sehaska-kantuetarako astirik ere ez genuen izan. Nola lokarrarazi gaueko burrunbetan kantuetarako doinuak galtzen direnean. Eta nahiko nuke kantu eder eta lasaia abestu, baina nire arimak, halakorik balego, gor-mutua da.

            Eta nori errua bota? Ba ote du norbaitek errurik? Ba ote dugu madarikazio eternala jaurtitzerik hiltzaileei? Zer egin? Nola negar egin malkorik ez dagoenean?

 

(Kantari hasten da. Magaleko haurrari kantatuko balio bezala.)

 

                        Les nenes maques al dematí

                        S’alcen i reguen

                        El seu jardí

                        Jo també rego el meu hortet

 

                        Faves i pèsols

                        Faves i pèsols i julivert

                        Julivert meu com t’has quedat?

                        Sense cap fulla

                        I el cap pelat.

 

(Barre egiten du. Haurrari hizketan.)

 

            Polita, ezta? Zu bezainbat, ezin. Ez, neronek ere ez dut ulertzen zer dioen. Txikitan ikasi nuen, urrutitik etorritako gazte batzuek erakutsita. Gu laguntzera etorri ziren. Denbora gutxian, ordea, gero alde egin baitzuten. Edo bota egin zituzten, ez dut gogoan. Baina asko jolasten ziren gurekin. Eta guk ere adarra jotzen genien (barreak), esaten genuena ez baitzuten tutik ulertzen.

 

(Haurraren hatzak hartuko balitu bezala) Honek txotxak bildu, honek sua piztu...

Urrutian hegazkin hotsak entzuten dira. Razzia berri bat. emakumeak zerura begiratzen du, eta, instintiboki, magalean babesten ditu oinetakoak.)

 

            Lasai, diotenez, bonba bat erori den lekuan ez da beste bat erortzen. Badiote..., baina zer dakite estatistika-egileek? Han ote ziren? Euren burua jarri ote zuten bonbaren azpian airetik zetorrela? Ez ote ziren mugitu ere egin? Zer ote dakite beraiek? Beharbada, beharrezkoa izango dute informazio hori ahalik eta lehergailu zehatzenak asmatzeko. Maltzurra da pertsonaren inteligentzia. Bizitza eternoarekin egiten du amets, bizia nola akabatu asmatzen duen bitartean.

            Guk txakur bat geneukan etxean. Txakurrek ez dute ezer egiten, egon baino ez. Jaiotzen dira, etxean egoten dira eta, halako batean, hil egiten dira. Eta haren ordez, segur aski, beste bat sartuko dugu etxean. Gure txakurra txikia zen. Arrazarik gabekoa. “Txakurrik eta haurrik gabeko etxea etxe tristea da”, zioen gure amak. Eta arrazoia izango zuen. Izan ere, etxean txakurrik gabe geratu ginenean tristezia ospel bat sartu baitzen. Txakurrek guk entzun ezin ditugunak entzuten omen dituzte; eta, animalia guztiek bezala, heriotza usaintzen omen dute. Gure txakurra egun batez desagertu egin zen. Eme baten atzetik joango ote zelakoan ginen. Ez genuen imajinatu hegazti doilorretatik ihes desagertua zela.

 

(Zapatak laztantzen ditu txakurra esku artean balu bezala.)

 

            Hori izan zen emakumeen etxea suntsitu zutenekoan. (Pentsakor gelditzen da. Irribarre bat hazten hasi zaio oroimena etorri ahala) Emakumeen etxea deitzen genion bakarrik emakumeak eta neskak, eta neskatxak biltzen zirelako. Gizonek debekatuta zuten sartzea, umetxoak izan ezik. Ederrak izaten ziren bilkura haiek. Emakumeek era guztietako istorioak kontatzen genizkion elkarri; garai bateko bizimodua nolakoa zen, pasadizo irrigarriak, istorioak eta, batez ere, ipuinak. Maite nuen ipuinak kontatzen hasten zirenean. Bazen beti emakume bat abila horretan, zaharra zen eta hitzak loreak bezala sortzen ziren bere ahotik. Gehienetan, emakumeak ziren ipuin horietako protagonistak. Tarteka, haurrentzat kontatzen zituen ipuinak, baina gero emakume helduek eta gazteek bakarrik uler zitzaketenak. Orduan, nik ez nituen ulertzen batzuetan egiten zituzten barre lotsati eta isilak, edo sekulako barre algarak. Handitu nintzenean bai (barre egiten du), orduan bai, ulertu nituen barre haiek. Askotan gizonak izaten ziren barre haien arrazoia. Igarkizunak ere izaten ziren. Haurrei asko gustatzen zitzaizkigun, eta baita helduei ere. Batzuetan ez zituzten soluzioak ematen hurrengo bilerara arte, eta hantxe ibiltzen ginen asmatu nahian, galderak eta galderak egiten. Bada oraindik bat, asmatu ezinik nabilena. Normalean entzun baino egiten ez zuen emakume isil batek bota zuen, denen harridurarako. Ea gogoratzen dudan:

 

(Ikusleei kontatzen die, bilkura haietako partaideak izango balira bezala.)

 

 

Ipuin igarkizuna

 

      Baziren behin hiru emakume, aztikeria baten eraginez bizitza zelai batean eta lore bihurtuta eman behar zutenak. Haietariko batek, ordea, emakume itxura hartzen zuen gauez, eta senarrarekin ematen zituen eguna hasi bitarteko orduak. Behin, eguna hasi aurretik eta berriro lore bihurtzeko etxetik irten behar zuenean, hau esan zion senarrari: “Gaur eguerdia baino lehen, zelaira joaten bazara eta lurretik ateratzen banauzu, betirako egongo naiz zurekin”.

      Eta halaxe egin zuen senarrak. Galdera hauxe da: nola jakin zuen zein lore hartu behar zuen, hirurak berdin-berdinak izanik, inongo ezberdintasunik gabeak?

 

            Gaur da eguna oraindik ez dudala erantzuna asmatu, eta tarteka saiatzen naiz asmatzen. Eta ezin diot emakume hari galdetu, egun doilor hartan desagertu baitzen.

            (Barre algarak egiten ditu bat-batean) Ederra izan zen gizon batek bileran egon nahi izan zuenekoa. (Barreak berriro, gogotsu) Bazen gizon bat, ipuinak eta kuriositateak izugarri maite zituenak, erraiak jaten zizkion. Egun batean emakumez jantzi eta bileran agertzea bururatu zitzaion. Emazteari edo arrebaren bati kendutako edo auskalo nondik lortutako emakume jantziekin kaletik barrena abiatu zen etxerantz. Aurpegia ere edertu zuen margo koloretsuekin. Ikusi behar zen gizon haren itxura! (Barreak) Titi handi batzuk jantzi zituen, bata hegoaldera eta bestea iparraldera begira. Zergatik ote dute gizonek halako tema emakumeen bularrekin? Handiak behar ditugu, emakume “benetakoa” izateko! Agian, txikitan bularra hartzerakoan gelditu zaien irudia izango da, amaren goxoa izango dute gordea buruko zokoren batean (ideia barregarri bat etortzen zaio derrepente) edo beste lekuren batean. (Barre egiten du berriro) Neronek ez daukat sekulako bularrik eta, hargatik, ez dut konplexurik. Batek baino gehiagok bularrekin baino errapeekin amestuko du seguru! Ba, gizon hura bileran agertu eta denak begiratu genion, jakina, ezin baitzuen disimulatu bere “jatorria” nahiz eta berak hala uste zuen. Bileran zegoen zaharrena, konturatu ez balitz bezala mintzatu zen (haren ahotsa imitatzen du): “Tira, badakizue astean behin bilera hasi aurretik badugula aitzinako ohitura. Gure emakume itxura ea behar den moduan zaintzen dugunaren froga. Hasi aurretik ikusiko dugu ea guztiak gure beheko aldea ondo zainduta dugun”.

            Harrituak ginen guztiak, ez baikenuen halakorik inoiz entzun, baina serio-serio jarraitu zuen. Orduan, etorri berriari begiratu eta keinurik egin gabe esan zion: “Ea, zu hasiko zara, lehenengo aldiz heldu baitzara. Erakutsi egiguzu zure alua”. Guk harritu aurpegia jarri bagenuen, ikusi behar zen tipoarena! (Barreak hura gogoratzean) Guk ezin barreari eutsi eta tipoa gorri-gorri hasi zen jartzen, urduri, zer egin ez zekiela. Emakumea berarengana hurbildu eta biluzten laguntzeko keinuak egin zituenean, ziztuan alde egin zuen gizonak, denak barrez lehertzen hasi ginelarik. Bilera haietan gizonek debekatuta zuten sartzea, eta han kontatzen zirenak emakumeek baino ezin zituzten entzun, hori zen legea. Orain ordea, zer gelditzen zaigu? (Hasierako goibeltasunera itzultzen da) Ezer ez! Oroimena baino ez. Eta hori ere debekatu nahi digute. Oroimena suntsitu. Sinestarazi lehen ez ginela eta gure patua ezinbestekoa izan dela. Gure errua. Gure egoskorkeria. Dagokigun lekua ez dugulako onartzen. Eurek erabakitzen dute zer gogoratu dezakegun eta zer ez. Arima lapurtu nahi digute. Izaera berri bat ezarri. Horregatik akabatzen dituzte haurrak, etxeak, kaleak. Zuhaitzak errotik ateratzen dituzte. Soroak gatzarekin erre. Landareei haziak kendu. Gure istorioak eta ipuinak debekatu. Itxaropenik izan ez dezagun. Gure etorkizuna euren esku dagoela argi uzteko.

 

(Altxatzen da. Norbaiti zuzenduko balitzaio bezala. Orain bere ahotsa indartsu entzuten da. Sendo.)

 

            Zer egin dizugu? Zer?! Zergatik tratatzen gaituzu zakur amorratuen gisa! Errotarrian lotuta dagoen astoari bizitza duinagoa ematen diozu. Zapaltzen ditugun osinak baino balio gutxiago dugu. Zerri jana ere ez omen dugu merezi. Eta zer gelditzen zaigu orduan? Bizitzaren patua datorren bezala onartzea? Harriak bezain mutu bizitzea? Zer gelditzen zaigu, geure burua gutxietsi errua gurea dela sinistu arte? Horretarako gara sortuak? Ba, ez duzu lortuko. Ez duzu lortuko geure mintzoa, geure izaera, geure duintasuna lokaztea, galtzea, suntsitzea. Gelditzen zaigun bakarra gure izatearen kontzientzia da, horrek mantentzen gaitu duintasunean. Eta duintasun hori amorruz erakutsiko dugu, amorru duinez.

            Nekatuta nago, indarge. Arima, halakorik balego, malkotan blai daukat. Nire oinek ez dute ia urratsik uzten lur madarikatu honetan. Nahiko nuke dena oraintxe amaituko balitz. Baina ezin dut. Etsitzea oroimena ondoratzea litzateke, duintasuna lokaztea, etxe atariko zapatak zaborretara botatzea. Bulebar zabaletan maitearen eskutik paseatzearen ametsa abandonatzea. Orri zuri batean egindako koloretako marrazkiak ahaztea. Eta datozen haurrek ez dute merezi koloretako margorik gabeko eskolarik. Ez dute merezi gure isiltasuna, gure doilorkeria. Itsas zabalekin amestea zor diegu, non belaontzi akastunek nabigatzen duten, ez portu bila, nabigatzearen gozamenaz baizik. Izurdeak lagun, txori kantaria masta nagusian eta lemazain irribarretsua, ostertza begiradan. Eta beti aurrera, beti aurrera, beti aurrera, haizea lagun.

 

(Iluna egiten da eta haur irribarretsuen argazkiak proiektatzen dira. Mundu osoko haurrak dira, beltzak, horiak, zuriak; hirikoak, mendikoak, basamortukoak, oihanekoak. “Etorriko dira berriz” kanta entzuten da, Maddi Oihenarten ahotsean.)

 

amaiera