Patri Urkizu, Daniel Landart eta Alaitz Olaizolak, hurrenez hurren, antzerkiaz teorizatu eta antzerti testuak idatzi dituzte. Gutxitan edo askotan, hirurek antzerkiak jokatu edo interpretatu dituzte ere bai. Antzerkiaz eta literaturaz hizketan hasi dugu solasaldia, eta finean, gure solaskideek herri antzerkiaren mundua paratu digute mahaiaren gainean. Atzoko eta gaurko euskal antzerkigintzaren “irriak eta negarrak” ekarri dituzte eszenatoki gainera.

      Hasteko eta behin, zuk Patri, teatroari buruzko zure saioetan “antzerki” edo “antzerti” hitzak erabili dituzu. Azalduko ahal zeniguke hitz horien gaineko gorabehera?

      Patri Urkizu: Piarres Larzabalek horrela esan ohi zuen: “Hegoaldean antzerki hitza esatean zer arraioa esaten duzue? Antzaraki —hegazti—, oiloki edo jakiren bat esaten ote duzue?”. Jateko zerbait ulertzen zuten Iparraldean. Iparraldean antzezlanak komedia edo teatro hitzekin ulertzen baitzituzten. Nik antzertia pièce de théâtre edo pieza teatral bezala definitzen dut eta antzerkia arte teatral bezala. Hau da, teatroa egiteko era ezberdinak bereizi nahi izan ditut. Baina, badirudi kasu gutxi egin didatela. Dena den, hitzen bereizketa egitea ondo bada ere, inportanteena da antzerki ona eta ongi jokatua izan dadila.

      Zer izan da herri antzerkia zuetako bakoitzarentzat? Daniel Landarten kasuan, Iparraldean.

      Daniel Landart: Antzerkia aipatzean ez ditut pastoralak kontuan hartuko, nahiz horiek antzerki munduan ere sartu nitzakeen. Iparraldean 1920an hasi zen antzerkia egituratzen. Jean Barbier eta Leon Leon, Berrizarte, idazleak aitzindariak izan ziren, bana bertze zazpi obra idatzi zituzten. Nik 1965. urte inguruan ezagutu nuen antzerti hitza. Ordura arte ikusgarriak, ikuskizunak edo komedia hitzak erabiltzen genituen. 1970era arte idazle guztiak, bat edo beste salbu, denak apaizak ziren. Gaiak eta antzezteko moldeak apaizen esku ziren, dotrina zabaltzeko moldea zen, nolabait. 1970eko hamarkadan, antzerki obretan gizarte gaiak, ideologiak eta abertzaletasuna islatzen hasi ziren. 1980tik 2000ra antzerki asko idatzi eta jokatu zen, gehienak kritikoak eta erdi jostatzeko eginak.

      Zure kasua zein da, Alaitz?

      Alaitz Olaizola: Ni atzo jaioa naiz mundu honetara, niretzat gaia oso berria da. Duela hamabost urte hasi nintzen antzerkiarekin harremanetan. Gaur egun euskaraz idazten duen idazlerik ia-ia ez dela esaten da. Ni egoera baieztatzen duen salbuespen gutxienetakoa naiz. Egia da ez dela ia-ia idazten. Ni behar bati erantzuten dion antzerki idazle naiz une honetan. Duela hamabost urte, Azpeitian, Antzerki Topaketetan, talde gehiago, bizitasun gehiago, festa eta emanaldi gehiago izaten zen. Ordutik gaurrera beherakada nabarmena ikusi dugu, egoera eraman ezina da. Batzuk idazten saiatzen gara, beste batzuk antolatzen, baina antzerkia goitik behera etorri da.

      P. Urkizu: Egungo egoera aztertzeko beharrezkoa da atzokoari begirada botatzea. Egoera honetara iritsi baino lehen teatro mota ezberdinak izan dira euskal antzertian. Alde batetik, herri teatroa: maskaradak, astolasterrak eta pastoralak. Bestetik, XIX. mendean 1878 urte inguruan hasi zen Teatro Berria, eta hau hiru eskola ezberdinekin, besteen artean: donostiarra, bizkaitarra eta lapurtarra. Eta Errepublika garaitik ona teatro modernoa, 1936ko Gerra Zibila eta ondoko hutsunea salbu.

      Antzerkia genero txikia ote da euskal literaturan, beste generoen aldean? Euskal literatura txiki honetan teatroa genero txikiagoa al da oraindik?

      P. Urkizu: Aldian aldiko egoerak ezin dira orokorki azaldu, ongi azpimarratu behar dira: noiz, non, nola eta zer egin den. 1936ko Gerraren aurrean adibidez, antzertiak indar handia zeukan, helburuak bilatzen eta funtzio batzuk betetzen zituen: euskara mantentzea, abertzaletasuna piztea, ohiturak agertzea edo salatzea. Antzerki gehiago idazten zen poesia edota nobela baino, dudarik gabe. Gaur egun, berriz, narrazioa puri-purian eta modan dago. Antzerkiari garai eskasak heldu zaizkio. Adibidez Berria egunerokoan (2004-X-3) udazkenerako 49 obra ezberdin iragartzen dira, poesia, narrazioa, saiakera, bertsoak eta berrargitalpenen artean eta alerik ere ez teatroan. Baina krisian zegoen jadanik gerra aurrean, zinea lehenik eta telebista geroago antzerkiari lehiakide ohikoak suertatu baitzitzaizkion. Baina, dena den, telebista, ongi zuzendua badago lagungarri izan daiteke antzertiak bizirik jarrai dezan.

      Zein da antzerkiaren egoera gaur egun?

      D. Landart: Duela berrogeita hamar urteko egoera gogoraturik, aldaketa handiak izan dira. Iparraldean orduan taldeak herrietan aritzen ziren, baina obra bat urtean bi aldiz ematen zuten eta kito. Denbora-pasako ekintza moduko bat zen. Antzerkia, bereziki, Eusko Jaurlaritzak Antzerti eskola sortu zuelarik aldatu zen. Eskola horretatik atera ziren antzerkitik bizi nahi zutenak eta egun, hala edo nola bizi direnak obra bera euskaraz nahiz erdaraz emanez. Iparraldean, aldiz, nahikari hori gauza berria izan zen, ordura arte ezagutzen ez zen ibilbidea. Egun, Iparraldean taldeak amateurrak dira. Halaber, antzezle profesional batzuek, talde frantses profesionaletan lan egiten dute, Txomin Hegik, konparazione, eta euskararen adar bat sortu dute, frantsesaren babespean.

      Zu Alaitz, Lakrikun taldean ari zara. Zer behar du antzerkiak literatur genero gisa, ondoren jokatua izan dadin?

      A. Olaizola: Antzerki munduan ari garenok idatz lana taula gainean antzezteko prestatzen dugu, garaian garaikoa. Hori da guri eskatzen zaiguna. Normalki testuari tankera ematen diogu, eta idazten duguna taula gainean emateko modukoa izaten da. Nik, hala ere, antzerti idatziak argitaratzeko izan behar direla uste dut, testua jasota geratzen delako. Idazlearentzat oso garrantzizkoa da. Baina, nik antzeztua izateko idazten dut. Idazten dudan momentutik horri begira ari naiz. Irakurri bezain pronto zuzenean antzezteko modukoa izan behar du nire gusturako.

      D. Landart: Ados nago Alaitzekin.

      P. Urkizu: Prentsan eta hedabideetan zenbait antzerkigile kexu agertu ohi dira beren lanak ez direlako ikuskizun bilakatzen. Orduan, agian, idazle horrek idatzi duen antzerkia antzerki talde batek ez du behar bezala ulertu izan jokatua izateko. Adibidez, zuzendari batek zernahi gauza egin dezake: testu klasikoak edo nobelak hartu eta antzerkirako moldatu. Garcia Marquezen 100 años de soledad eleberria antzerki gisara moldatua ikusi dut. Genero aldaketak oso erraz egin daitezke. Pastoral zaharrak, asko eta asko, zaldun eleberriak baino ez dira, Erdi Aroko eleberriak teatro bilakatuak. Orduan, antzerki idatzi batean berehala antzematen da taulan jokatzeko egina den edo ez. Hala ere, egokitzailearen lana funtsezkoa da. Antzerkiaren atzean jende askoren lana dago, idazleana lehena ohi delarik.

      Funtzio kritikoa galdu omen da. Ados?

      P. Urkizu: Egile zaharrek honela esaten zuten latinez: “Corrige ridendo mores”. Alegia “irri eginez zuzen itzak ohiturak”. “Negarrak labur irria luze” zioen Antonio Labainek, mezua nolabait aldatuz eta bereganatuz. Antzerki batek osagai horiek behar ditu neurri batean, dramatikoa, negar pixka bat, baina irriak luze izan behar du. Gaur egun, gure artean irria luzea da, agian luzeegia eta zalantzazkoa, eta ziria labur. Nire ustez teatroak alde etiko bat beharko luke, ez nuke esango moralista kutsuz aspergarria, baina bai hiritarrak hezteko moduan egina. Agian, gehiegizkoa da hau eskatzea.

      D. Landart: Ados naiz. Piarres Larbazalen lehen antzertiak Irri eta nigar izenburua du. Bere obra osoan bi gaiak erabili zituen. Hots, jendea momentu on bat pasatzera doa antzerkira, eta atsegingarri den zerbait eman behar zaio. Denbora berean zerbait ikasi behar du. Euskal historiako pertsona handiak eraman izan dira antzerkira Iparraldean, Etxahun edo Bereterretxe, konparazione. Obra horietan bazen irria, baina baita ere samina eta negarra. Irria eta negarraren muga beti hertsia da, hala ere. Ez da dramatikoegia izan behar, eta aldi berean, irriarekin kontuz ibili behar da. Kultura orokorraren heina edo maila goratu denez gero, idazle batentzat zaila da gauza serioa eta entretenigarria egitea. Oso zaila da ondo idaztea.

      Zaila al da, Alaitz?

      A. Olaizola: Ni biekin ados naiz, oro har. Danielek esan duen bezala idazlearentzat zaila da irria ondo adieraztea. Irri merkea al da ipintzen ari garena edo naizena? Ondo landutakoa al da? Ikusleek zer uste izango dute? Une honetan eta toki horretan pasarte honek balioko al du irri egiteko? Ikusleria beti ez da berdina eta bera. Garaiak aldatu badira ere, ez da berdin herri eta hirietan jokatzea. Antzerkia egiten dugunean ez dugu beti asmatzen, publikoak ez du beti uste dugun bezala erantzuten. Orduan, asmatzea da kontua. Azken finean, jakin behar duzu ondo zer egin nahi duzun. Ez baitakizu norekin topo egingo duzun. Eta zure liburua eskuratzen duen jende gutxi horrekin berdin. Idazleak helburu hezitzailea izan behar du, baina ez handia ere, ez baita erraz egitea. Pintzelada batzuk eman behar ditugu obran zehar.

      Egungo idazleak eta aktoreak garai batean —60ko hamarkadan— aldarrikatu zen sormen kolektiboaren seme-alabak omen dira. Zer izan da sormen kolektiboa Daniel Landarten esperientzian?

      D. Landart: Sormen kolektiboaren ideia idazle bakoitzak sentitzen eta bizitzen ditu. Nik hori 60ko hamarkadan bizi izan nuen, hamar bat antzerti obra idatzi baitut eta eman ere. Baina zer erran nahi du antzerkia kolektiboki emateak? Guk —jokalariak, idazleak eta taldekide guztiok— zer gai eman eta nola tratatu hautatzen genuen. Bilerak egiten genituen, bakoitzak ematen zuen bere iritzia, baina ez zen kolektiboki idazten. Batek idazten du. Bakarkako lana da. Eta nahiz irudi duen errazago dela, zure lana antzeztuko dutenek zurekin mintzatzen dutelako, antzezle guztiak ez dira maila berekoak, ez ideia eta sentimendu berekoak. Orduan, lan bat idaztea lau aldiz gehiago kostatzen zaizu. Egia da, jokalariek sentitzen dutela idazleok sortu dugun obra, baina ez da ilusio gehiegirik egin behar. Hiru edo lau aldiz landu nuen esperientzia edo lan molde hori, pozik. Baina ez nuke gehiago eginen. Idaztea idazlearen lana da, bakardadean. Horregatik ez du erran nahi beste mundu batean egon behar duzula, baina zuk eman behar duzu zurea. Izan ere, konpromisoa hartzen duzu, eta besteek zuk joan nahi zenuen baino urrunago eramaten zaituzte. Bestalde, esaterako, hogei urteren buruan obra horiek publikatu behar direlarik, Erranak Erran tituluarekin gertatu zitzaidan bezala, parte hartu zuen bakoitzari eskatu behar izan nion baimena.

      Herri antzerkietan tokian tokiko euskalkia erabili ohi da. Euskalkiak muga edo oztopo izan ote dira herri antzerkiaren zabalpenean? Iparraldeko antzerkiak arazo hori ukan izan du, ezta?

      D. Landart: Dudarik gabe. Adibidez, Piarres Larzabalek jada “zuen” idazten zuen eta herriko antzezleek “ziin” erraten zuten. Etxean mintzatzen ziren bezala antzezten zuten. Gure belaunaldia, nolabait, hitzak idazten ziren bezala ahoskatzen hasi zen. Eta euskara poliki-poliki hurbilagoa zen Hegoaldeko publikoarentzat ere bai. Hala ere, nik uste, euskalkiak baino Euskal Herriko drama fonetikaren afera oraindik konpondua ez egotea da. Iparraldeko bati oso zaila egiten zaio Hegoaldekoa ulertzea eta alderantziz. Xirrixti-Mirrixti garrenean plat obra 1984an eman genuelarik, Azpeitian, —publikoaren erdian bainintzen— konturatzen nintzen ez zutela testua ulertzen. Tarteko kantu bat eman zuten latinez, eta orduan publikoak halako erantzun bat eman zuen. Errealitatea hori zen. Harrezkero, Debako antzerki taldearekin, bai beste batzuekin Iparraldean bizpahiru aldiz urtean antzezlanak programatzen hasi ginen, eta horrela emeki-emeki belarria egiten joan gara. Orduan ez zen irrati ez telebistarik, beraz orain baino diferenteagoa genuen euskara. Hala ere, berriz diot, euskalkiaren baitako arazoa doinua hartzea da, hitzak, emeki-emeki bada ere, ikasten ditugu-eta. Mahai-inguru batean, karrikan mintzo garelarik, hitz bat edo beste ulertu gabe ere moldatzen gara, baina ordu eta erdiko ikuskizun bat segitzeko ez. Eta hori kezkagarria da. Eta jendea ez doa antzerkiak ikustera, ez ulertzearen beldur.

      P. Urkizu: Ramon Saizarbitoria eleberrigileak kontatzen du, behin, Jarrai taldea, beren ospe eta guzti Donostiatik Azkoitira joan zela. Bertako antzokian jokatzen ari zirelarik, emakume batek, “zein hizkuntzan ari dira, ingelesez edo?”, galdetu omen zuen. Orduan, badirudi azkoitiar emakumearen hizkera eta Jarraik egiten zuen batuaren artean leize bat zegoela. Dena den, ene ustez gaur egun ikusleen eta antzeztaldeen arteko euskara ezagutze mailak gero eta hurbilago daude.

      Jakina, kultura kontua ere bada. Duela bost mende bilbotar batek eta baionar batek ez zuten elkar konprenitzen ahal, diferentziak askoz handiagoak ziren. Orain, Euskadi Irratia eta Euskal Telebista daude, Iparraldeko Euskal Irratietan Hegoaldeko hitz asko sartu dira. Bien arteko komunikazio eta harreman gehiago dago.

      D. Landart: Dudarik gabe. Azken hogeita hamar urteetan, hedabideak eta prentsa direla, literatura dela, izugarrizko hurbiltze bat eman dugu euskararen aldetik. Hala ere...

Antzerti eskola
Patri Urkizuren ikuspegitik

 

      Oso esperientzia interesgarria izan zen eskola hura, aldizkari bat argitaratu zen bertan, %50 euskaraz eta %50 gaztelaniaz. Hilabetean behin testu bat euskaraz publikatzen zen gutxienez, urtean hamabi bat antzerki. Gaur egun Artez aldizkariak portzentaje hori baino gutxiago betetzen du. Orduan, alde horretatik atzera goaz. Badirudi, Antzertiren ideia berriz ere buruan darabiltzatela batzuek. Ikus-entzunezko gaia lantzen duten ikastetxe batzuk bilduz gero Antzerti eskola antola liteke. Baina hori agintariek eta politikoek erabaki beharko lukete, gu langile xumeak gara, gure azterketak, liburutxoak eta ideiak ekarri behar ditugu. Antzerti tailer ugari sakabanatuak izan arren gure lurraldean, antzertiaren egoera larria ikusirik, Antzerti bezalako eskola edo hobeago bat ireki beharko litzateke gazte zaletuei zerbitzu hori emateko, zerbitzu on bat. Eskolatik hasita haurrek ikasi behar dute euskaraz ongi hitz egiten, ideiak ondo espresatzen, eta horretarako antzertia bitarteko hezitzailea eta literaturarako bide bikaina da.