Kontxu txiki-txikitan sartu zen kalabazan. Aita marrazkilari ona baitzuen. Herriko antzerki talderako atrezzoak prestatzera joaten zen, eta Kontxu txikia berekin. Aitaren esku finetik helduta ikasi zuen antzerkirako bidea. Eta oraindik ez zaio etxera itzultzeko gogorik egin. Malkoen eta algaren arteko Erromako zubian, gustura dabil Euskal Herriko plazan.

      Zorionez jendeak telebista asko ikusten du...

      Bai, dudarik ez. Guk ikusleak behar ditugu, zenbat eta gehiago hobe. Behintzat niri kalean esaten didatenagatik, garbi dago jendeak ikusten duela: “Noiz hasi behar duzue? Noiz hasten da Goenkale? Zer gertatuko zaizu?” Guri komeni zaigu gu gauden arte jendeak telebista ikustea, eta nagusiak esaten duen bezala audientziak igo behar dira. Hala ere gure ardura bakarrik ez da, gu agertzen gara baina.

      Zoritxarrez gazteek telebista asko ikusten dute. Irudimen gutxikoak datoz.

      Esaten da miseria dagoenean burua gehiago lantzen dela. Gu kalean hazitakoak gara, kalean izaten genituen gure antzerki eta jolas guztiak. Orain haurrek ordu pila bat etxean egiten dituzte, zaindari batekin, eta telebistaren aurrean. Eta telebistak irudimena mozten du. Baina hori bai, gaurko gazteetan badauzkagu matematiko asko, tekniko asko, tituluak... Tituluak dauzkagu, sobran! Irudimena ez dakit.

      Haurra zinela telebistarik ez eta zure jolasik gustukoena irudimenarekin jolastea omen zen. Nola jolasten da irudimenarekin?

      Nik liburuak jaten nituen, marrazkiak, astean bizpahiru aldiz dotrinara joaten ginenean han erakusten zizkiguten testamentu zaharreko laminak ere bai... Irakurriz lehengo aroetako istorioetan sartzen nintzen, ipuinen mundu horretan, eta niretzat ez zegoen beste mundurik. Jakin-minaren indarra zen hori, eta orduan paper guztiek balio zidaten. Nire amak esaten zuen bezala nire gaitz bat zen hori. Udan baserrira joaten nintzenean oporrak pasatzera, Arantzazuko egutegiaren orriak gordeta edukitzen zituzten nik irakur nitzan. Horrela ardiak zaintzera joaten nintzenean paperak buruz ikastera iristen nintzen. Bestalde, nire lehengusu batzuen etxean Fotogramas aldizkaria jasotzen zuten. Nik egunak pasatzen nituen harekin, eta hamar hamaika urterako banekien zer produkzio egiten ari ziren non, zein aktore zebiltzan, zein zuzendari zen... Artxibo bat neukan buruan.

      Ipuinen mundura zergatik sartzen zinen, bizi zinen mundutik alde egin nahi zenuen?

      Ihes egin nahia ere bazegoen, bai. Nire haurtzaroa ez baitzen batere gozoa izan. Etxeak, kaleko giroak, eskolak, frankismo garaiak... denak garraztu zidan pixka bat. Gainera hizkuntzan bikoiztasun horrekin bizi ginen. Ikasketak erdaraz, gure bizimodu normala euskaraz, zinera joan erdaraz, antzerkia euskaraz, bi mundutan biziko bagina bezala zen. Nik uste dut hori aberasgarria izan zela, baina une batzuetan sufritu ere egin genuen. Funtsean garai hartako produktu bat nintzen.

      Eta garai hartako askori bezala hizkuntzaren bikoiztasun hura gainditzeko euskararen aldeko sugarra piztu zitzaizun barrenean.

      Gazte bihurtu ginenean izugarrizko eginbehar bat sentitu genuen. Bagenuen zergatik borroka egina, tamalez gaur egun ikusten ez dudana. Euskarazko kulturagatik dena utzi genuen. Baina gero iritsi zen normalizazio garaia eta izugarrizko zaplamokoa izan da guretzat. Gauzak legalizatu direnean ikustea zuk nahi bezain azkar ez direla aldatu, gogorra da. Antzerkian adibidez, ikusten dut ez dagoela hemen antzerki politika garbi eta aurrerakoirik. Ez dago eta kito. Nik uste nuen urte hauetarako gauzak pixka bat normalizatuta egongo zirela, baina ez. Ez daukagu ez unibertsitaterik, ez daukagu aktoreentzat lanik... Momentu hauetan antzerkia eta zinema hemen nola dauden ikustea negargarria da.

      Noren ardura da hori aurrera ateratzea, artistena, politikoena...?

      Batik bat instituzioetatik lagundu behar litzateke. Zerbait gaizki dagoenean politikoki lagundu egin behar zaio, beste gauza askori laguntzen zaien bezala. Gauza batzuetarako ahoa betetzen zaie kultura aipatzean, baina gero ez dute egiten, orduan zertan gelditzen gara? Lagundu behar zaio eta kito.

      Eta diru gutxirekin ezin al daiteke film on bat egin?

      Dirurik ez dagoenean irudimena gehiago erabiltzen da. Zinema pobrea orain ere badago eta posible da, baina noski, idatzi egin behar da, gidoi on bat behar du. Begira, Espainian Zanbranok Solas filma diru askorik xahutu gabe egin zuen eta zoragarria da. Edo joan aberri pobre horietara, kubatarrengana esaterako, eta begiratu zer egiten den.

      Itzul gaitezen zure bizitzaren filmera. Donostian haur hezkuntzako irakasle zinen, hiru haurren ama, soldata ona, finkoa, hogeita hamasei urte... Zer egingo eta Antzerti antzerki eskola zabaldu zenean dena utzi eta hara sartu. Hori gidoitik kanpora ez al zegoen?

      Bai noski, eta Antzerti sortzea izugarrizko erregalu bezala hartu banuen ere, bere arazoak sortu zizkidan. Soldata ona utzi, eta han joan nintzen antzerkia ikastera beka ziztrin-ziztrin baten truke. Pentsa ezazu serio joango nintzen edo ez. Batzuentzat agian Antzertikoa denbora pasa eta jiji jaja ibiltzea zen bezala, gazteagoak zirelako, nire planteamendua beste bat zen. Eta askotan amorrua ematen dit ikusten ditudanean nire kolegak elkarrizketetan zera esaten: “ba ni hemen sartu nintzen ezer pentsatu gabe, pentsatuz ba hau jolaste bat dela, denbora pasa bat...”. Pentsatzen dut “bai, mekatxis la mar, hiretzat izango den! Beste batzuentzat ez, e!”.

      Antzertiko lehen ikasgaia: Aktorearen sekretua bizitzan izan dituen irri, negar, momentu emozional guztiak jaso, eta gero horiek behar denean ateratzea da. Erramintak kaxatan ongi sailkatuak dauzkazu?

      Hori teknika bat da. Gertatzen zaizun dena jan egin behar duzu, buruan gorde, eta behar denean “tak”, gogoratu, gogoratu nola izan zen, zergatik, zer gertatu zen... Baina denek ez ditugu teknika berdinak erabiltzen, hori ere egia da. Dena den, nik pentsatzen dut aktorea kutxa huts bat dela eta zuzendariak nahi duen horrekin bete behar duela. Badira zuzendari batzuk esaten dutenak “ez ezer ere egin, zaren bezalakoa izan eta kito”. Niretzat aktore izatea ez da hori. Askoz ere sakonagoa eta bilatuagoa da.

      Agian pentsatuko zenuen Euskal Herrian antzerkitik bizitzerik badagoela...

      Guk bagenekien bihar edo etzi euskarazko telebista sortuko zela, baina ezin jakin han lanik izango ote genuen. Eta nire lagun askok ez zuten izan. Bestela, antzerkitik bizi? Lehen nekez eta gaur ere berdintsu. Gehiago esango dizut, lehengo aldean zailduta dagoela uste dut. Antzerkia ongi egotera hemen aktore talde handi batentzat lana egon behar luke, eta ez dago. Aste-bukaeretan aktore pila bat etxean baldin badago gauzak ondo ez daudelako da. Beraz, pentsatu zuenak hemen antzerkitik bizi zitekeela aspaldi alde egin zuen. Antzerkitik ogia atera nahi duenak hemen ezin du, hemen ez dago hortik bizitzerik, euskaraz behintzat. Erdaraz bai, orain ere izugarri saltzen dute hemengo erdarazko antzerki taldeek. Euskarazko zirkuitua, aldiz, oso txikia da. Gainera antzerkia berez garestia da, eta ikusteko ohitura galtzen ari da. Eta hori ez baldin bada nolabait bultzatzen...

      Zuk benetan antzerkitik bizi nahi zenuen?

      Jakina.

      Orduan zergatik itxaron zenuten langabezian egon arte zeuen kasa zeuen obra bat —Ama Begira Zazu— sortzen hasteko?

      Irudimenari ere beharrak tiratzen dio. Guk beti esaten genuen holako gauza batek funtzionatu behar zuela, behin ere ez zen egin eta. Beti kanpoko autoreak itzuli eta gure umorea ez zen gauza bat antzezten aritzen ginen. Baina horrek ez dauka zer ikusirik hemen sortutakoa izan eta hemengo pertsonaiei barre egitearekin. Orduan Elena Irureta eta biok lan gabe geundenean saiakera bat egin genuen. Eta funtzionatu egin zuen, orain Kutsidazu bidea Ixabelek bezala.

      Garbi dago biek ala biek arrakasta handia izan dutela. Euskal umorea existitzen da beraz?

      Noski, nik ez dut dudarik behin ere egin. Zer gara ba gu!? Guk geure arteko kontuetan barre egiten dugu, lasai asko gainera! Ni ez nagoena ados da kanpotar batek esatea “euskaldun hauek oso serioak dira, ez dute piperrik!”. Nik ez dakit hori nondik asmatu duten, gu gara besteak bezalakoxeak. Barre egin behar denean barre, negar egin behar denean negar, eta argi hitz egin behar denean behar bada besteek baino argiago hitz egiten dugu. Guk nahi ez duguna da beste bat etorri kanpotik eta guri barre egitea, eta gu beldurrak egotea besteei barre egiteko. Dudarik ez guk gure umorea daukagula, eta ez nolanahikoa gainera, oso fina! Gure arazoa da, euskaldunoi negargura daukagunean, edo barregura berdin, antzeman egiten zaigula aurpegian. Faltsuak ezin dugu izan. Antzerkirik egiten ez dakigu, beste askok bezala. Bizitzan ez gara aktore onak. Tira, hori eskertzekoa da, bestela guk nondik bizi behar dugu?

      Euskaldunak bizitzan aktore txarrak garela esan duzu. Badira bada komunikabideetan egunero beren egi eta gezur antzerkia ongi asko egiten dutenak...

      Egia, badauzkagu bai aktore onak, jada ohitura hartua dutenak, egunero egunkarietako lehen orrialdeetan azaltzen direnak. Beren haserre eta beren gorabehera, badakigu egun batean batek hau esan badu hurrengoan besteak hura erantzungo duela. Politika munduan mugitzen dira batik bat.

      Agian horiengatik joan behar izaten dugu antzokira irriaren bila. Eta agian horiengatik komediak arrakasta itzela du Euskal Herrian. Aipatu ditugu, Ama begira zazu eta Kutsidazu bidea Ixabel. Baina dramarik ez da egon euskaraz arrakasta lortu duenik. Zergatik?

      Ez da izan ez, eta ez dakit, bada, zergatik. Guk badakigu gure buruari barre egiten, baina negar egiten ba ote dakigu? Jakin behar genuke bada. Tragikoa jorratzekotan izan behar luke autore zaharrak hartu, ikusi merezi duen, ea zerbait dagoen, eta muntaia bat osatu. Niri izugarri gustatuko litzaidake horrelako batean parte hartzea, baina hori badirudi ez dakit zer eskatzea dela. Eta nik uste zor diogula herriari eta gazteei gure autore zahar hauetako bat hartu eta zerbait egitea. Arazoa da tragikoak ez duela saltzen. Beraz, norbaitek subentzionatuta edo egin beharko litzateke. Esango dute berriz ere “andre horrek zer eskatzen du, dena subentzioa?”.

      Politikoak aipatu dituzunez, politikoek ekitaldietara joateko gonbidapen gehiago bidali izan dizute Zinemaldikoek baino. Gehiago interesatzen zaie zu han ikustea Zinemaldikoei baino?

      Ez dakit zergatik, egia esan. Behar bada konturatzen dira nik mingaina oso erraz ibiltzen dudala eta hori igual ez zaie komeni. Nik uste daukadan adinarekin nahiko askatasun beharko nukeela hitz egiteko eta pentsatzen dudana esateko. Bestela, zertarako ibili. Ni gustura ez baldin banago esan egiten dut. Lehen joan izan nintzen Zinemaldira, behin Maria Kristinara koktel batera ere bai. Baina gero kendu ziguten bigarren gonbidapena, senarrarena, ordu txar-txar batean Diputaziora joan beharra jarri ziguten, eta pentsatu nuen “gurekin lotsatu egiten dira edo zer? Gero Madriletik eta bazter guztietatik etorri eta hiru eta lau pertsonari dena ordaintzeko prest, zer da hau?”. Hala utzi genion joateari. Gonbidapen bat beti etortzen zait baina hain urrutiko gauza ikusten dut... Nik behintzat ez dut euskalduna kontsideratzen. Zinemaldia espainolista hutsa dela iruditzen zait, argi eta garbi. Euskal aktoreek ez dugu hor ezer pintatzen, azkenekoak gara. Lehengoan esan zidan aktore lagun batek: “Kontxu, Zinemaldiko film bat ikustera joan nahi dut baina ez dago sarrerarik guretzat!”. “Jakina ‘nik’ gu baino askoz ere lehenago daude zinegotzien amaginarrebak eta ez dakit zein...”. Gu baino lehenagoko jende asko eta asko dago hor.

      Orduan Zinemaldiak zer mesede egiten dio euskal zinemari?

      Horrela dagoen bitartean ez dakit, hain eskasa ikusten dut dena.

      Laguntzak laguntza eta oztopoak oztopo, orain arte euskal zinemarik ez dagoela esan izan da. Orain zerbait pizten hasi ote den...

      Aupa Etxebeste orain ari dira egiten, Kutsidazu bidea Ixabel ere telebistara eramango dute. Bada zerbait, gutxi da hala ere. Lehen ere saiakerak egin izan dira baina nik ez dut kontatzen balio izan digutenik. Oraingo hauek ikusi egin behar nola aterako diren. Izan ere film bat misterio bat da, eta promozionatzen eta saltzen ere jakin egin behar da.

      Hobe orduan telebistara itzultzea. Edo telebistan ere badago zer kritikatua?

      Telebista mundua ez da kanpotik ematen duen bezain polita. Kanpotik ikusten dena gauza bat da, eta barrutik ikusten dena beste bat. Guri esaten digute mimatuta gauden aktoreak garela, baina horrelakorik ezer ez! Guk presioarekin egiten dugu lana, beste askok bezala. Ordu asko sartu behar ditugu, bai telebistan bertan, eta bai etxean. Eta beti zintzilik gaude, kanpora edo barrura. Garai batetik izugarri aldatu da hori. Nik ez nuen pentsatuko horrelakorik izango zenik ere, gaurko erraztasuna egongo zenik jendea kalera botatzeko eta berria hartzeko... ez nuen sinistuko honetara iritsiko ginenik. Ezer ez bazina bezala tratatzen zaituzte. Inguruneak pentsarazten dizu ez zarela ezer, eta beti horren kontra egin behar duzu. Zeure buruari zerorrek esan behar diozu, “baina ni ona nauk, ni ona nauk”. Inguruneak ez dizu laguntzen horretan. Egunero-egunero oposizio lanean nekatu ere egiten zara. Askotan esan izan dut neure kasa: “Ai ama, zer nekatuta nagoen, beti demostratzen, beti demostratzen...”. Hori da langabeziak ekarri duena.

      Orain hamar urte, Argiako zure azken elkarrizketako titularra: “Euskal Herrian aktoreak ez ditugu maite”.

      Berdin pentsatzen jarraitzen dut. Batetik, Madrilen, bitarteko gehiagorekin, baina aktoreak hemen baino askoz ere hobeto zaintzen eta errespetatzen dituzte. Konturatzen dira ez zarela makina bat. Bestetik, hemen ofizio hau ez da sekula ofizio kontsideratu izan. Alferren kontu bat edo buruz motzak direnen kontu bat da. Hemen izan behar da indarra, tekniko ona, tornillero ona... Baina lan artistikoa? Oso ezaguna ez baldin bazara eta mundu guztian agertu ez baldin bazara, ez zara ezer. Baina zer egingo dugu, hori pentsatzen duenak halaxe jarraitu dezala, eta guk gurea egingo dugu, xume-xume, ahal den bezala.

Emakumeok agintea galdu dugu

 

      “Maria Luisak pentsatu eta esan egiten du, emakume askok ezin duena, lotuta dagoelako bizimoduagatik, itxurakeriagatik. Gauza batzuetan aurrera egin dugula egia da, oso garesti ordainduta, baina bestela garai batetik emakumeok agintea galdu dugula uste dut. Berdintasuna, berriz, hitzez bai, baina nik ez dut ikusten lortu denik, ezta gutxiagorik ere. Bazter guztietatik presionatzen gaituzte, aluzinanteak dira emakumeei eskaparateetan erakusten dizkiguten oinetakoak, ibili behar ditugunak! Nik gaztetan epokarik txoroenetan ere ibiliko ez nituenak! Derrigortuta gaude hirurogei kilotik beherakoak izatera, sandalia horiek erabiltzera eta gainera beti barrez egotera. Ezinezko gauzak jartzen dizkigute normalak balira bezala. Mundua beldurgarria jartzen ari da emakumeentzat”.