Iraileko lehen igandean bikotearekin joan nintzen “Losers-Galtzaileak” ikustera, obraren azken emanaldiak izango zirela aprobetxatuz. Aurretiaz abisatu nion: “euskaraz izango da”, hala ere, lagundu nahi izan zidan. Hasieran, itzultzaile papera hartu eta esaldiz-esaldi xuxurlatzen nion belarrira aktoreek esana, baina segituan eten ninduen. Harrituta gelditu nintzen nik itzultzeko beharrik gabe egin zituen algarekin… Bistan da euskaltegiko lehen urteak bere eragina izan duela, baina hortik haratago, badauka antzerkiak —eta are gehiago, komediak—, erdi unibertsala den lengoaia eta erritmo bat.

     “Ella es una actriz vasca muy famosa. Muy famosa aquí y muy vasca” —esan nion. Aitziber Garmendiaz ari nintzen, noski. Erreferentzia hori eman nion beharbada berak nik ikusten ez ditudan edo ikusteko gai ez naizen gauzak antzeman zitzakeelako. Jon Plazaolaz ere antzeko zerbait esan nezake, baina ez nuen antzokiko isiltasuna horrenbeste apurtu nahi izan.

     Zer da euskal teatroa? Euskaraz egiten den teatroa? Euskaldunok egiten dugun teatroa? Posible al da gazteleraz egindako euskal teatro bat? Egunotan murgilduta nabil euskal antzerkilari batzuei egin nizkien elkarrizketak editatzen, eta galdera horien oihartzuna etorri zitzaidan “Losers-Galtzaileak” emanaldiaren bueltan sortu zen giroan. Obraren testua Marta Buchaca dramaturgo eta zuzendariarena da, Bartzelonan jaioa, katalana, baina egokitzapen honetan Begoña Bilbao zuzendari euskaldunak hartu du parte, lehen aipatutako aktoreez lagunduta.

     Mexikotik etorri berri den bikoteari Aitziberren euskalduntasuna azpimarratzen nion, momentuan oso ondo gogoratu gabe zergatik kontsideratzen dudan hain “euskaldun”. Plazaola ere linea berean, biak ala biak Goierritarrak. Halakoa da gure -nire- “euskaltasunaren” iruditegia: gipuzkoarra, herrikoa -geroz eta txikiagoa hobe-, gipuzkeraz aritzen dena eta ez euskara batuan… Soberan dago azpimarratzea euskaldunak euskaraz behar duela mintzatu. Soberan dago?

     Ander Lipus antzezle eta sortzaileak kontatzen zidan euskal hizkuntza geure kulturaren isla dela, eta bere horretan baduela berezitasun bat beste edozein hizkuntzara itzuli ezin daitekeena… Baina hizkuntzatik harago ere, gurean, lurralde honetako herritarron artean, ba omen dago kultura eta iruditegi propio bat: munduan egoteko modu jakin bat. Horrek esan nahi du, adibidez… Ez dugula gauza berdinez barre egiten, ezta? Begoña Bilbaok testuaren egokitzapena egiterakoan, eta baita aktoreek ere, edukiko zuten buruan euskal publikoa, eta interesgarria egiten zait keinu horiek zeintzuk izan daitezkeen identifikatzen saiatzea… Bada, kronika hau antropologo plantak egiteko aprobetxatuko dudala uste dut, eta horrela behingoz balioko dit zerbaitetarako unibertsitateko graduak.

     Imanol -Jonen pertsonaia- erdi motza omen da, pixka bat tuntuna, motela, baldarra… Sara -Aitziber-, berriz, azkarra, inteligentea… Baina maitasun erromantikoaren jarraitzaile amorratua denez, pixka bat lerda ere bai —komedia erromantiko baten aurrean gaude eta kronika honek ere kolore hori hartzen du noizbehinka, ez serioegi hartu—. Obraren erdia elkar limurtzen ematen dute pertsonaiok, eta erraz aurreikus daitekeenez, halakoetan hanka-sartze handiak egon daitezke: gure gizartean gizonek —onartu beharra dago—, emakumeekin ligatzeko darabilten kodigoengatik batez ere. Alarma gorri bat baino gehiago pizten da eszenan Imanolek botatakoengatik, eta hara hor nola aurpegiratzen dizkion guztiak Sarak, ikusleari arnasa hartzeko ia denborarik eman gabe; gizonaren kontzientzia hartzea eta barkamena segidan: “bai, hori mikro-matxismo bat izan da”.

     Euskaldunok politikoki zuzenak al gara?

     Ez dut obraren gai nagusia aipatu: Sarak eta Imanolek “galtzailetzat” dute euren burua, berrogei urte ingururekin ez baitituzte gizarteak arrakastatzat dituen helburu profesional eta pertsonalak lortu: lanpostua (ona) + etxea + bikotea + haurra(k). “Gizartea” hitzarekin betetzen zaigu ahoa, baina, zein da gizartea? Non dago erru guztia leporatzen diogun gizarte inkontziente, ezjakin, krudel eta maltzur hori? Pertsonaien dialogoetan erreferentzia ugari egiten dituzte familia eta lagunei… Euskal Herrian “kuadrillari”.

     Kuadrilla = familiaren gisako instituzio bat, familia bezala, batzuetan aukeratzen ez dena edo txikitan/nerabetan “aukeratua”.

     Sara eta Imanolen kuadrillan umeak daude barra-barra, eta sorbaldaren gainetik begiratzen diete umeak ez dituzten horiei, beren amatasun/aitatasunak -azpimarratu batez ere “amatasun”- superheroi bilakatu balitu bezala, gizarte honentzako erreprodukzio eta bizi-iraupenaren ohorezko ikur. Esan genezake, kasu honetan, kuadrillaren presioa senideengandik jasotzen dutena —“noiz emango didazu biloba bat?”— bezain handia dela: haiena bezain handia eta hura bezain zapaltzailea. Eszenan bi pertsonaiak bakarrik daude beti, baina bi instituzio horien fantasma beren intimitatean sartu nahian dabil, etengabe ate-joka (obraren bigarren partean, literalki ate-joka).

     Lehen aipatu dudan euskaldunon “zuzentasun” horri jarraiki, komedia erromantikoa pixka bat dramatiko jartzen da obraren bigarren partean, bikoteak jada elkarrekin bizitzen urtebete daramanean. Momentu batean Sarak ez du Imanolengan konfiantzarik eta bere mugikorra begiratzeko puntuan dago… Egingo ote du? Nola baina? Hori guztiz toxikoa da! Eta euskaldunok, finean, Imanolek bukaeran Sarari esaten dion bezala, “xalau” batzuk gara. Horregatik, “euskaldun” hitzaren ondoren dator… “Jatorra”. Gu, ardi zuria, bestea, zezena, edo “Pantxoa eta Peio”-ren abestiak esango lukeen bezala, “otso beltza”.

     Orain dela urte batzuk, Argentinan, antzerki obra “on” bat detektatzeko metodo kuriosoa entzun nuen: obra ikusi osteko konbertsazioak “milanesa” -xerra empanatua- jaten duzun denbora baino gehiago hartzen badu, ona da. Bada, Victoria Eugeniatik atera ondorengo ardoak urrun joateko tartea utzi zigun, beharbada urrunegi. Izan ere, bikotearen atzerriko begiradak ondorioztatu zuen azkena, eta nire koadernotxoan tentuz apuntatu nuena, hauxe izan zen: euskaldunok ez garela geure iluntasuna ikustera ausartzen.