Hamasei urterekin hasi nintzen antzerkian. Ordutik, beti egon da hor modu batean edo bestean; urte batzuetan gehiago, besteetan gutxiago, baina beti egon da hor. Beti izan da hobbya niretzat. Egia da tartean-tartean lantxo txikiak egin izan ditudala, baina orain arte egin dudan guztia beti egin dut nahi izan dudalako, eta ikasketak hara bideratu nituenean eta Madrilen euskal antzerkiaren inguruko tesia egin nuenean ere neure kabuz aritu nintzen. Oso ibilbide bakartia izan da nik egin dudana bolada batzuetan, beti izan dut antzerki munduan zebilen jendea inguruan, baina apustu pertsonal handiak egin ditut. Ikerlari batek hala esaten zidan, “honetan sartu behar baduzu, ohitu lentejak urarekin jaten, zeren hemen aberastu ez zara sekula aberastuko, hau zure barne poz hori betetzeko baino ez da”. Jendeak pentsatzen du ni oholtza gainean ibiltzen naizela eta, urte batzuetan hala izan den arren, hori da gaur egun egiten ez dudan gauza bakarra.
Oholtzara igo gabe ere izan daiteke toki bat antzerkian?
Gu sartu ginenean, 2000.urtean, ez zegoen euskal antzerkiaren ia mugimendurik. Gogoan daukat hamasei urterekin antzerkia egiten genuela Tolosan eta Leidor antzokian euskal ikuskizunak izaten zirenean 30-40 pertsona baino ez ginela egoten. Arte mundu honetako jendea ezagutzen hasi nintzen poliki-poliki eta han inportantea ez zen oholtza gainean aritzen zinen ala ez, antzerkiaren amarauna oso zabala baita. EHAZE sortu zenean antzerki munduarekin lotura genuen jende desberdina elkartu ginen. Batzuek antzerkia irakasten zuten, besteak oholtza gainean aritzen ziren, besteak idazleak ziren… Bazegoen halako pot-pourri bat. Gazte garaian, sufritu egiten nuen tarteka oholtza gainean, batzuetan urduritasuna gailentzen zitzaiolako gozamenari. Ez nuen nik kontrolatzen, eta beste norabide bat hartzea erabaki nuen. Iruñeko Antzerki Eskolan aritu nintzen urtebetez eta han irakasle batek esan zidan nire buruak gehiegi pentsatzen zuela eta zuzendaritzarako begi hobea neukala aktoretzarako baino. Orduan erabaki nuen atzeko beste periferia desberdin horiek probatzen hastea.
Lau astez behin Eleak eta Beleak izeneko irratsaioa gidatzen duzu Tolosaldeko Ataria irratian. Antzerkiaren periferia erakutsi nahi omen duzu.
Periferiak zentzu negatiboa du sarri, baina nik ez dut hala ulertzen. Euskal Herrian, genekiela, ez zegoen antzerkiari buruzko saio espezializaturik (egun besteren bat ere sortu da). Kulturari buruzkoak daude eta antzerkia ere tartean egoten da, baina normalean aktoreak eta zuzendariak soilik elkarrizketatzen dira, eta normalean beti izaten da zerbait publiko egiteko, estreinaldiak iragartzeko... Aktoreez eta zuzendariez gain, sekulako lana dago atzean ikuskizun bat oholtzaratu artean. Diziplinarteko talde batek hartzen du parte. Horregatik, nire nahia horiei guztiei nolabait ahotsa ematea da. Teknikariak, irakasleak, ahozkotasunean iaioak direnak, kontalaritzaren inguruko tailerrak ematen dituztenak, jantziak egiten dituztenak… Mundu zabal hori erakusten saiatzen naiz.
Zer da zuretzat antzerkia literaturaz ari bagara?
Antzerkia da literaturarik gertukoena. Hau da, ez dut esango ez denik jantzia —ez da batere polita geratzen— baina gertutasun bat dauka publikoarekiko eta horrek erakarri du jendea antzerkira historikoki, ez gaur egun bakarrik. Ahozkotik gertu dagoen literatura da, idatzitik ere baduen arren. Nik uste dela komunikazio bat, taldean, herriarekin batera egiten dena. Taldea ari da taldeari zerbait eskaintzen eta hor dagoen hartu-eman horretan izen-abizenak desagertu egiten dira (kasu batzuetan), beti ez baina askotan bai. Hori eskaintzen du antzerkiak desberdina.
Nola ikusten duzu euskal antzerkia?
Ni oso pozik nago, mundu txikia gara baina oso pozik nago egiten ari garen ibilbidearekin, eta hori da jende batek sekulako lana egin duelako, batetik, eta nire teorietako beste bat da euskalgintzak kulturgintzari azken urteetan eman dion garrantziagatik ere badela. Ikusle kopuruaren gorakadak badu militantzia puntu bat. Hala ere, uste dut hori ere aldatzen ari dela eta badatorrela mugimendu gazteago bat antzerkia -artearen ikuspuntutik- gertuan duela hazten ari dena, guk ez genuen hori berdin ezagutu.
Gero eta anitzagoa da euskal eszena, gero eta aukera gehiago dago. Hobetu litekeela? Ados. Hausnarketa kolektiboak egin beharko liratekeela eta horretara oraindik ez garela nahi beste iritsi? Posible da, baina hazten goazen heinean etorriko da hori ere. Gauza asko kritika litezke, baina nik uste gauza positibo gehiago dauzkala une honetan negatiboak baino. Kritikatzekotan, komedia erraza oso zabalduta dagoela kritikatuko nuke. Antzerkira barre egitera joatearen ideia hori; “ez bada barre egiteko ez noa, bestela ere badaukagu nahiko arazo gizartean…”. Nik ez dut publikoa barrez jarri nahi edozeren truke. Komedia aldarrikatzen dut, baina komedia hausnartua.
Zein da antzerkiaren lekua literatur sistemaren baitan? Zer leku ematen zaio?
Ni irakaslea naiz eta niretzat antzerkia irakurtzeak aukera mordoa ematen ditu. Bi egunetan edo bakarrean irakur zenezake liburu oso bat gelan bertan, pertsonaia desberdinak daudenez askoz aktiboagoa da irakurketa eta, gainera, hizkuntza ere ahozkotik datorrena da; normalean errazagoa eta arinagoa. Orduan, hori dena kontuan hartuta, ez dut ulertzen gizarteak zergatik ez duen antzerkia gehiago irakurtzen. Errealitatea da irakurzaleak direnek esaten dutela antzerkia irakurtzea kosta egiten zaiela. Hor badago talka bat. Antzerkiak hitz gutxi eta azalpen eta ekintza asko du. Nik uste dut baduela adimen motaren lanketarekin lotura. Badago jende bat oso erraz ikusten duena irakurritako labur hori, ez duena azalpenik-deskribapenik behar, irudimena duelako edo dena delakoagatik, irakurtzen duen hori imajinatzeko erraztasuna daukana eta beste jende bati gehiago kostatzen zaio. Hori da falta zaiguna. Berez, hori entrenatuz gero, iruditzen zait gaur egungo gizarte-azkartasun honetan antzerkiak asko eman dezakeela eta ez dela erabiltzen.
Ganbila bilduman 19 liburu argitaratu dituzue orain arte eta ganbila.eus webgunean, berriz, 162 teatro-testu.
Lehenik eta behin esan behar dut nik hemen parte txiki bat baino ez daukadala. Laguntzen aritzen naiz, edizio-taldean. EHAZEtik beti kexatzen ginen ez zela helduentzako euskarazko testurik argitaratu denbora luzez, eta apustu bat izan zen. SUSAk bere garaian, 80ko hamarkadan, eduki zuen halako bilduma txiki bat antzerkiari eskainitakoa eta berriz ere zeregin horri ekitea pentsatu zuten. Ekonomikoki galerak besterik ez dakartza apustu honek, kultur-politika da. Gero sorpresak ere jaso ditugu, Album adibidez asko saldu baita, baina normalean defizitarioa da antzerkia argitaratzea, gaur egun.
Liburuez haratago, batzuk sekulako lana egiten ari dira corpus digital bat osatzeko. Oraingoz publikoki gauza batzuk baino ez daude —ez dira gutxi!—, baina askoz ere lanketa handiagoa egiten ari dira tripetan. Uste dut ez garela kontziente, eta izango dela altxor bat bat-batean jasoko duguna.
Ganbilaren helburu nagusia antzerkigintza hauspotzea da. Nola, ordea? Liburuen eta testu bilketaren bidez lortu al daiteke hauspotze hori?
Nik uste oinarria beti dela garrantzitsua hazten joateko. Gogoratzen naiz artxibora etorri, euskal antzerkiari buruzko ikerketa bat egin nahi nuela esan, eta estralurtar bat izango banintz bezala begiratzen zidatela. “Euskarazko antzerkia?” esaten zidaten; “hori ez da existitzen”. Eta noski, nola sortuko dut nik zerbait ez badakit duela berrogei urte zer egiten zen? Nik uste hori gertatzen zaigula kasu askotan. Oinarririk ez badago aldiro hutsetik hastea bezala da. Badaramatzagu hirurogei urte, gutxienez, euskal antzerkia ezin bizian dagoela esaten. Gero hasten zara dokumentazioa biltzen eta ez da hala. Niretzat ekarpena horixe da. Daukan prestijioa emango dio ezagutarazte horrek.
Antzerkia ikusteko ohitura aipatu duzu lehenago, baina Euskal Herrian ba al dago antzerkia irakurtzeko ohiturarik?
Oso-oso gutxi. Irakurtzen da taldea ezagutzen baduzu. Horrek tiratzen du. Irakurle-talde batean antzerki liburu bat lantzea, adibidez, arraroa eta salbuespena da oraindik. Irakurtzekotan, beraz, obra ikusi ondoren irakurtzen du jendeak. Horrek dena aldatzen du; iruditegia ezagutzen duzu jadanik. Ez zara zure buruan sortzen ari, baizik eta ezagutu duzun hori berrikusten. Lanketa erdia egina daukazu jada.
Nola idazten da antzerkia?
Antzerkiak badauka berezitasun bat; ez dira azalpenak eman behar. Gauzak gertatu egin behar dira, ikusarazi, esan gabe. Bestela, ikuslea tontotzat daukazula ematen du. Hor badago joko bat eta hori ikasi egin behar da egiten. Telesforo Monzonek, adibidez, bere mahai gainean omen zeukan halako antzoki txiki moduko bat, eta idazten zuenean han ikusten zituen gertakariak.
Testuak ez du sekula ikuskizun osoa jasoko, ezin da dena bildu. Elementu askori buruz ari gara hizketan: argiak, arropa… Eta testuak ez dauka hori guztia. Testuak istorioa eman behar dizu, ekintza, gertaera. Hau gertatu zitzaigun Francoren bilobari gutuna obra papereratzerakoan. Inprobisaketetatik abiatutako testu bat bazuten, beraientzat, aktoreentzat eta egin zutena, baina ez argitaratzeko sortua. Gogoratzen naiz aritu ginela bideoa hartu eta hori hitzetara pasatzen. Irakurleari informazioa eman behar diozu, baina ez ikusiko dena, irakurle batek behar duena soilik. Madrilen ikasten genuenean irakasle batek beti esaten zigun oso nabarmena zela nor zen idazlea antzerkia idazten hasi aurretik eta nor ez. Idazle zirenek joera zuten dena azaltzeko.
Gaur egun kolektiboan idazten da asko.
Hori da. Askotan ez da idazle bat egoten eta baldin badago ere eskribau lanak egiten ditu, kolektiboaren menean. Ez da zerotik sortzen ari, baizik eta ikusten duen hori antzerkiaren kodigora ekartzen. Horrela idaztean apenas dagoen denborarik hausnarketa sakonetarako, idazleak aurrez hartzen duen denbora hori ez da existitzen. Gainera, esketxkako antzerki mota bat ari gara sortzen azken urteetan. Askoz ere errazagoa delako sortzeko, askoz errazagoa ikusteko. Gaur egungo azkartasun honetako joera berri bat da, ordea. Gaur egun antzerkiak sortzen dira hamabost egunetan, egonaldi bat egin, hortik ideia atera, eta aurrera.
Sortzeko modu hori prekarietatearekin ere lotuta dago, ezta?
Bai, hortik bizi behar baduzu ez dago beste modurik. Besteak askoz ere hausnarketa gehiago eskatzen du, denbora gehiago. Nik faltan hartzen dut batzuetan argumentu on bat, dena lotuta izate hori. Lehen askoz gehiago egiten zen horren alde. Gaur egun gehiago dira flashak. Gure kasuan, azkenengo lanak hala egin ditugu, entseguetarako askoz ere errazagoak direlako. Ez dugu zertan talde osoa egon, zatika egin daitezke, dena da errazagoa. Agian gehiago gerturatzen da zinemara ere. Flashak, irudiak, hemengoak, hangoak… Denak nahas ditzakezu. Mugatuagoa da ekintza espazio bakar batean ordu eta erdian mantentzea, ezta?
Gaur egun inprobisaketetatik sortzen da. Lehen testu itxi bat idazten zen, gero noizbait antzerki bezala gorpuztu zitekeena. Gaur egun, berriz, zirriborroa den hori txukundu eta taxutu egin behar izaten da, publikatzekotan. Hori gauza berria da, orain gutxi arte euskaraz egin ez dena.
Ganbilako testuen artean aniztasun handia dago. Asko ez dira antzerki-gidoiak huts-hutsean: Erika Olaizolaren Panpina, Formol Laborategikoen Album…
EHAZEk argitaratutako liburuetan Miren Gaztañagaren Stereo izan zen haustura nabarmena ekarri zuena. Berez, testua ez ziren bi poema baino. Nola ekarri hori liburura? Sormen-prozesua ere txertatuz. Arrastoak-ena ere berritzailea izan zen zentzu horretan. Liburuan beraien egunerokoa biltzen da modu nahiko literarioan. Antzerkiaren tripak erakusteko beste modu bat da, betiko testuak ez daukana. Gaur egungo antzerki joerarekin lotuta dagoen modu bat da horrela argitaratzea.
Azkenaldiko proposamen askok testu gutxiago dauka?
Testu gutxiagoko antzerkia egiten ari gara azkenaldian, zalantzarik gabe. Mugimenduari, diziplinartekotasunari, estetikari, garrantzia gehiago ematen zaio. Lehen testua zen oinarria. Orain horrekin puskatu da eta ari gara gehiago jolasten, gauza berriak probatzen, eta beste arlo eta diziplinei tokia egiten. Hondamendia-n, adibidez, teknologia oso presente dago. Zuzeneko musika baliatzen da batzuetan, beste lan batzuk gertuago daude arte plastikoetatik… Horiei ere lekua egin behar bazaie, beste zerbaiti kendu beharko zaio, ezta?
Zer ekartzen dio antzerki obra bati liburu batean jaso izanak? Paperak aitortza moduko bat ematen diola esango zenuke?
Bizitza berri posibleak ematen dizkio. Bizitza luzatzen dio. Gaur egun egia da grabazioak eta badauzkagula, eta gero eta gehiago erabiltzen direla, baina gaztetan ikusi genituen obrak han gelditu ziren. Liburura ekartzean, testua gutxienez bizirik dago. Antzerki-liburua testigantza da, baina ez testigantza bakarrik. Da ate bat zabaltzea testu edo ideia horretatik abiatuta jolasten jarraitzeko. Niretzat birmoldatzearen edo birsortzearen aukera hori ikaragarria da, eta euskaraz ez dugu egin asko oraindik. Hau da, hartzea obra zaharkitu bat eta gaur egunera ekartzea, ez pastoral formatuan baizik eta hortik abiatuta beste zerbait garaikidea sortuta.
Zein dira aurrera begirako erronkak?
Abaniko zabala da garrantzitsuena; ez dago eredu on bakar bat. Interesgarriak dira proposamen berriak. Niri ere askotan gertatu izan zait ikusle bezala esatea “begira, ez da nire antzerki estiloa, baina iruditu zait egin dutela apustu nabarmen bat zerbait berria eskaintzeko, hausnartzeko, eta horrexegatik bakarrik, niretzat txalogarria da”. Irakurleak hezi behar ditugu, eta ikuslea ere hezi egin behar da. Beti komedia erraza ematen badiozu, publikoak ez du hausnarketarik egiten. Niretzat arteak eta antzerkiak eman behar du justu kontrakoa; ateratzea tripak mugituta eta batzuetan ulertu gabe ere bai, zure barne-mugak puska ditzan. Dena lotuta ez dagoenean ni horrek asko erakartzen nau, niretik jarri beharra daukadalako. Heziketa da garrantzitsuena. Zentzu horretan, aberasgarria iruditzen zait, adibidez, EHAZEtik Ikusle klubak sortu izana. Publikoa, gizartea, artea kontsumitzeko hezi egin behar da.