Aste honetan aurkeztu dute Susa argitaletxeak eta EHAZE elkarteak Ganbila antzerki bildumako bigarren labealdia, eta bertan, Kepa Errastiren Mami Lebrun liburua. Idazle baino, bere burua aktoretzat du Errastik, eta ikuspegi horretatik mintzatu zaigu antzerkia idazteaz, talde lanaz, antzerkiaren erronkez.
Koronabirusak ekarritako egoeraren erdian egiten ari gara elkarrizketa hau, egoera ez ohiko honen erdian amaitu duzu Mami Lebrun liburua. Aktore zaren heinean, nola daramazu geldotasuna?
Nahiko ondo, egia esan. Egia da baita ere, datorren urte amaierarako lana badudala eta horrek nolabaiteko lasaitasuna ematen du, baina oso kontziente naiz pribilegiatu bat naizela. Ez dira garai errazak arte eszenikoetatik bizi garen profesionalentzat. Buruari buelta gehiegirik eman gabe, beste lan batzuetarako aprobetxatzen ari naiz epealdi hau. Ea gero fruitu polit eta emankorrak ematen dituen orain aurreratzen ari naizen lanak.
Eta idazle gisa? Zer ematen dio idazle bati geldotasunak?
Pentsatzeko denbora, eta agian ohiko bizitza erritmoak ematen ez dizun patxada bat. Hala ere, patxada horrek beti ez du esan nahi denbora behar bezala aprobetxatuko duzunik edo patxada horri esker gehiago idatziko duzunik. Nik, normalean, fisikoki idazten hasteko, nahiko garbi eduki behar izaten ditut gauzak buruan eta beti ez da hori gertatzen. Inspirazioa askotan gutxien espero duzun momentuan iristen zaizu, eta ez du zertan patxada momentu batean izan behar.
Azken urteetan oso aktibo ezagutu zaitugu antzerkigintzan, bai idazle bai aktore gisa. Zein neurritan zara aktore, zein neurritan zara idazle?
Nik beti azpimarratzen dut aktorea naizela, eta gero horretaz aparte, idatzi egiten dudala. Azpimarratzea gustatzen zait, ohitura daukagulako jendea beti gauza batekin edo bestearekin bakarrik lotzeko, eta badaezpada: inor ez dadin ahaztu. Bi ogibidetako bat aukeratu beharko banu, ez nuke inongo zalantzarik izango. Idazteak interpretatzeak ematen ez didan nagikeri bat ematen dit beti.
Elkar osatu egiten dute bi jardunbide horiek?
Dudarik gabe. Nik uste dut oinarria sorkuntza dela. Bi ogibide horietan dihardutenak sortzaileak dira, eta sortzaileak beti izango dira elkarren osagarri. Nik aktore sen batetik idazten dut beti, oso modu intuitiboan, eta Mami Lebrunen sortze prozesuan konturatu nintzen “in situ” ze garrantzitsuak diren testuarentzat prozesuko gainontzeko partaideek egiten dituzten ekarpenak. Hasi aktoreetatik, eta argiztapen diseinatzaileraino. Eta zuzendariak zer esanik ez...
Esan duzun honen ildotik, proiektuan parte hartu duzuenok talde gisa agertu zarete sarri jendaurrean, taldean batasun handia lortu zenutela dirudi. Zein unetan hasten da izaten oso norberarena den proiektu bat, baita ere, beste batzuena?
Ba nik uste dut proiektua, kasu honetan testua, taldekide batekin konpartitzen hasten zaren momentutik bertatik. Gure kasuan, lehenengo irakurketa bat egin genuen Xake konpainiako bi partaideok, zuzendariak eta gainontzeko aktoreek, eta irakurketa horretan bertan jada gidoia moldatuko zuten erabakiak hartzen hasi ginen. Ondoren entsegu prozesuan ere makina bat aldaketa egin genituen, eta oraindik ere emanaldiak egiten aritu garenean sartu dugu aldaketa txikiren bat edo beste... Izatez, egin genuen azkeneko emanaldian bertan, azken esaldi bat jarri nion amaierako agurrari: "Oin geuri toketan jaku aurrera eittie... ximurrek urten arte". Mami Lebrunen kasuan, gainera, lehenengo proiektu bat izanda, bakoitzak asko eman zuen bere aldetik denak funtziona zezan. Entseatzeko lokalak lortu, atrezzoa gure ganbaretatik, arropa zaharrak... Eta horrek nolabaiteko ilusio amankomun bat sortu zuen.
Mami Lebrun antzezlan berezia da zure ibilbidean, arrazoi askorengatik. Hasteko eta behin, abiapuntu oso pertsonal batetik idatzi zenuelako. Zure orain arteko lanik pertsonalena da?
Bai. Inolako zalantzarik gabe. Batez ere, idazteko inpultsoa oso sentimendu benetako batetik sortu zelako. Nire kasuan aukera izan nuen amona oso modu lasai eta politean agurtzeko, alde horretatik ez nuen behintzat inongo “arantzatxorik”. Baina egia da idatzi nuen lehenengo gauza bukaerako agurra izan zela, eta pertsonalki amonari esango nizkiokeen eta benetako agurrean bertan in situ esan ez nizkion hitz batzuk izan zirela. Uste dut gero, benetan, horrelako kasuetan ez garela hain hiztunak; ni, behintzat, ez. Aukera bat izan zen musu eta keinuz esan niona hitzez esan ahal izateko.
Nolakoa izan zen testu honen idazketa, nolabaiteko ikerketa lana egin zenuen zure familian?
Nahiko modu intuitiboan idatzi nuen, egia esan. Familian ez nuen ikerketa handirik egin behar izan. Ez nuen aurretik ez nekien ezer kontatu. II. Mundu Gerrako gauza batzuk irakurtzen, ordea, bai aritu nintzela. Garbi neukan Parisen kokatu nahi nuela istorioa eta zerbait irakurri nuen garai hartako Parisen inguruan...
Zerk bultatzen zaitu, funtsean, idaztera?
Ez nuke jakingo esaten... Uste dut inportantea dela, idazterako orduan, benetan kontatu nahi duzun zerbait izatea esku artean. Detonante edo pizgarri potente bat. Gidoilari bezala enkarguz lan egiten dudan gehienetan, denetan ez esatearren, izugarri sufritzen dut. Idaztea, berez, gogorra eta nekeza egiten zait, baina kontatu nahi dudan zerbait garbi baldin badaukat eta aipatu dudan “pizgarri” hori identifikatuta, erraz egiten dut. Eta gogotsu, gainera.
Eta zerk bultzatzen zaitu, oro har, oholtza gainera?
Oholtza gainean nik oso ondo pasatzen dut. Kasu honetan ez dit hainbeste baldintzatzen aurreko galderan aipatu dudan “pizgarri” horrek. Enkarguz lanean ari naizela sentitzen badut ere, gehien gehienetan asko disfrutatzen dut. Ez dakit egoa izango den... ze aktoreok denok badaukagu... Zuri gertatu ez zaizkizun gauzak gertatzen zaizkion pertsonaia baten azalean jartzea, publikoaren berotasuna... ez dakit zer den, baina asko disfrutatzen dut.
Enkarguzko lana aipatu duzu. Aktore zein idazle jardun zara enkarguz. Non hasten da ofiziozko langilea, non gauzak esateko behar bat duen sortzailea? Bat dira biak, edo uztartu beharreko bi alderdi?
Ederrena izango litzateke bi kasu horiek beti uztartu ahal izatea, baina gehienetan ez da horrela izaten. Enkarguzko lan bat egiten duzunean, ofizioko langile bezala, beti ari zara beste batek kontatu nahi duena kontatzen, eta ez du beti bat egiten zuk kontatu nahi duzunarekin, eta batzuetan, ezta zuk kontatuko zenukeen moduarekin ere. Holakotan hasten da, nire kasuan, barne gatazka. Egia da zuk zeuk ere aukeratzea daukazula ze enkarguzko lan egin, eta zure estiloarekin edo kontatu nahi duzun horrekin bat egiten duten lanak soilik onartu. Nik, normalean, enkarguzko lanak arrazoi ekonomikoengatik egiten ditut, eta saiatzen naiz gero ahal den neurrian neureganatzen edo, beste modu batera esanda, nireak sentitzen. Beti ez da posible izaten, eta hortxe etortzen dira frustrazioak, haserreak norbere buruarekin, besteekin... Horregatik saiatu izan naiz beti beste bide batzuetatik niri interesatzen zaizkidan gauza edo istorio horiek modu batera edo bestera aurrera ateratzen.
Mami Lebrunen idazle izateaz gain aktore zara, baita Lur antzezlanean ere. Zein neurritan da ezberdin zerorrek idatzitako testuekin ateratzea oholtza gainera?
Sentsazio arraroa da. Denbora askoan buruan izan duzun hori zerorrek esaten eta gorpuzten duzu. Era berean, askoz errazago ikasten ditut nire testuak beste batzuenak baino. Egia da gero ni “kapritxoso” jarri, eta gustura egingo nituzkeen gauzak idazten ditudala niretzat, eta noski, horrekin asko disfrutatzen da.
Testugintzan idatzi izan dituzu testu jostagarriagoak ere. Erlauntzak, kasu, arrakasta handia izan du, eta Txarribodaren idazketan ere oso inplikatua egon zinen. Xake Produkzioak konpainiatik sortu dituzuen lanetan beti izan da oinarrizko gai-ardatz bat, isla sozial bat eduki dezakeena (Mami Lebrun memoria historikoa, Lur transexualitatea), eta akaso beste lan hauetan energia jostagarriagoa, kabareteroagoa da. Zure alderdi ezberdinak dira?
Txarribodaren kasuan Agurtzane Intxaurragak nahiko garbi zeukan zer kontatu nahi zuen. Nik eszenaren batzuk idazten eta zalantzak argitzen lagundu nion, baina testua berea da. Erlauntzaren kasuan aldiz testua nirea da eta gero Mireia Gabilondo zuzendariarekin batera egin genizkion aldaketa batzuk. Agian energia aldetik desberdinagoa da Xakerekin idatzi ditugun lanekin alderatuta, baina baditu baita ere eduki sozialeko zenbait gai. Eta nik esango nuke baduela oso nirea egiten zaidan izpiritu bat, bai Luren eta bai Mami Lebrunen ere badagoena.
Zure testuekin jarraituta, tradizio ezberdinak daude testugintzan, eta akaso idazketa ondo egituratu bati erantzuten dioten hariak dira zureak. Aurkezpena, korapiloa, amaiera. Inflexio puntuak, argumentuaren birak, Macguffinak eta amaieran ikuslearen begien aurrean lotzen diren hariak. Era horretako egituretan bada halako lilura bat ondo lotutako gauzekiko, matematikaren eta zehaztasunaren edertasun bat nolabait esateko. Eskaleta argi eduki behar duzu zuk idazten jarri aurretik, edo bada lekurik inprobisazioarentzat?
Gustatzen zait hariak ondo lotzea eta egitura zehatz baten gainean idazten ari naizela sentitzea, baina inprobisazioari ere uzten diot bidea. Testua behin idatzita dagoenean ere, irekita egoten naiz beste edozeinek planteatu ahal dituen aldaketak egitera; nahiz eta oso esanguratsuak izan. Mami Lebrunen kasuan bertan gertatu zen, entsegu prozesu erdian oso aldaketa potentea egin genuela, eta uste dut hoberako izan zela. Hortaz aparte, egitura zehatz baten beharra izan arren, nahiko modu intuitiboan idazten dut eta ez nuke esango idazkera teknika konkretu bati oso lotuta egoten naizenik. Teorikoki ez pentsa dramaturgiaz askorik dakidanik....
Nola topatzen dituzu pertsonaien ahotsak zurean? Bada idazterakoan pertsonaiei musika baten forma ematen dienik, bada haien inguruko aktore ezagunen aurpegiak eta antzez-moldeak gogoan izaten dituenik... zuk erabiltzen duzu makulurik pertsonaiak sortzeko orduan?
Idazketa prozesuan pertsonaiaren bat edo beste aktore jakinen bati lotu izan diot, eta horrek errazten du lana. Gero gainera, orain arte behintzat, nik imajinatutako aktore horrek bete izan du idazten ari nintzen pertsonaia hori, eta luxua izan da. Mami Lebrunen kasuan, adibidez, euskalkia erabili nuen makulu moduan eta polita izan zen; ikustea nola sortzen zen pertsonaia bat euskalkitik. Beste kasuren batean benetako lagunen bat ere erabili izan dut erreferentzia moduan... Denetik.
Funtsean, noiz hasi zinen antzerkia idazten, eta zergatik?
Mami Lebrun esango nuke dela nire aurreneko antzezlana. Aurretik telebistan aritu nintzen fikziorako elkarrizketak idazten, baina kasu horretan elkarrizketak soilik idazten nituen, jada emanda zetorkidan istorio edo egitura batean oinarrituz. Garai hartan bi film labur propio ere idatzi nituen: Maritxu eta Aitona Mantangorria eta urte batzuk beranduago etorri zen Mami Lebrun.
Eta nola ikasi duzu antzerki idazketa?
Lehen esan dudan moduan, nahiko modu intuitiboan idazten dut. Ez dut sekula propio antzerki idazketarako zuzendutako ikasketa edo eskolarik hartu. Nik bere garaian kazetaritza ikasi nuen, eta gerora ikus-entzunezko idazketako ikastaroren bat edo beste egin dut, baina antzerkikorik ez.
Zeintzuk dira testuari dagokionean, zure erreferenteak? Zeintzuk izan dira zure iparrak?
Uste dut zineko erreferente gehiago ditudala antzerkikoak baino. Eta ez naiz oso mitomanoa sortzaile konkretu batekin. Umore ilun eta sarkastikoa asko gustatzen zait, baina era berean badaukat alderdi sentiberago bat eta gustatzen zait estilo horretan murgiltzea ere.
Bada bereziki miresten duzun testuren bat?
Konkreturik ez, baina gogoratzen dut antzerki eskolan klasikoak irakurtzen genituenean, asko disfrutatzen nuela dialektika jantzi eta ponposo horrekin. Oso urrun sentitzen nuen nigandik, baina aktore bezala testu horiek ikasi eta esatea oso gozagarria iruditzen zitzaidan.
Nolakoa litzateke zure antzezlan ideala?
Istorioan erabat sartzen nauen edozein.
Eta antzerki testu ideala? Zein da idaztea amesten duzuna, nolakoa?
Uste dut antzerki testu berri bat idazten dudan bakoitzean idealena idazten ari naizela amesten dudala, edo hori esaten diodala nire buruari behintzat. Gero ya, gerokoak.... Oraindik ez dut testu idealik lortu. Saiatzen jarraitu behar...
Idealez ari garela, zein izan dira, zure ibilbidean, maila pertsonalean, erronkarik handienak, gainditu beharreko zailtasunik handienak?
Agian, eta hau batez ere telebistan gertatzen da, erlojupean idatzi behar izate hori. Presaka. Egia da era berean horrek ere esperientzia eta azkartasun bat ematen dizkizula idazterako orduan, eta zailtasunei irtenbideak aurkitzen trebatzen zarela. Hala ere, iruditzen zait kontra ere etor daitekeela lan egiteko modu hori, gogoeta handirik gabe funtzionatzen ohitzera kondenatu zaitzakeelako.
Eta bidean aurrera egiteko heldulekurik garrantzitsuenak?
Topikoa dirudi, baina inguruan ditudan lagunak. Nire zalantzak eta beldurrak entzun eta sufritzen dituztenak.
Lan honekin atera zenuten Xake Produkzioak konpainia plazara. Zer etorri zen lehenik, konpainia bera, edo antzezlana plazaratzeko beharra?
Antzezlana plazaratzeko beharra. Testu idazketarako laguntza eman zidaten aurrena eta behin idatzita, galdetu nion nire buruari: "Zergatik ez dut hau muntatzen?". Proba egin eta produkziorako laguntza eskatu nuen, eta eman egin zidaten. Momentu hartan posible zen, nire aurreneko proiektua izanda, laguntza hori titulu pertsonalean eskatzea, eta halaxe egin nuen. Baina gero, ikusita aurrera jarraitzeko eta gauza gehiago egiteko ilusioa genuela, konpainia sortzea erabaki genuen Xabier Ormazabalek eta biok.
Donostia Saria jaso zuen lan honek, bere ibilbidearen azkenetan zela. Zer nolako bultzada ematen dute, egun, sariek?
Guri sekulako ilusioa egin zigun. Gure kasuan, eta konpainia hasiberria izanda, agian eskaparate moduko bat izan zen. Hala ere, ez dut uste gero lana bera mugitzerako orduan aparteko eraginik izan zuenik. Ordurako ya emanaldi dezente eginak genituen. Sariak azkenean, errekonozimenduak dira, baina ez dut uste hori baino haratago ezer ziurtatzen dutenik.
Eta jar gaitezen, etorkizun fikzioa eginez, bi hilabete barruko Keparen azalean. Zeintzuk intuitzen dituzu izango direla orduko erronkak?
Ba, pertsonalki, Xake Produkzioaken hurrengo lana aurrera ateratzea. Entsegu prozesuan bete betean egon beharko genuke, baina auskalo zer gertatzen den... Eta gero, modu kolektiboago batean, krisi honek eragin duen zulo honi irtenbideren bat topatu beharko diogu. Ez dakit zein, baina momentu egokia da gogoeta hori egiteko.