Maialen Diaz Urriza idazle eta antzerkilaria elkarrizketatu dugu, Herri hura liburuaren harira. Testu honekin Donostia Hiriko Kutxa Literatura saria jaso zuen 2020an, antzerkiaren atalean, eta Elkar argitaletxearen eskutik plazaratu du ondoren.
Deserria dago, neurri handi batean, antzezlan honen oinarrian. Zerk erakarri zintuen gai horretatik?
Historiaren etengabeko prozesua da migrazioa: pertsonek betidanik izan dute mugitzeko beharra, baldintza eta arrazoi ezberdinengatik eta ondorio anitzekin. Horregatik, sorterria atzean uzteak eta leku berri bati egokitzeak eragiten dituen barne mugimenduak jorratu nahi izan dut. Beste garaietan, hainbat baliabide teknologiko ez zeudenean, herriz aldatzearen esperientzia nolakoa izan behar zuen fabulatzeari ekin nion, abiapuntua Euskal herrian zuten bi pertsonaien istorioak landuz. Enpatiatik abiatu nintzen ezezaguna zitzaidan errealitate horretan murgiltzera.
Esperientzia pertsonal txiki batetik abiatzen naiz ere: sorterritik kanpo bizi naiz aspaldi, egoera guztiz pribilejiatuan. Hala ere, jauzi kulturala bada hiri batetik bestera, binkuloak eraiki behar dira, hiriari pultsua hartu... Aldaketa horrek barne prozesu ezberdinak suertatzen ditu, denborarekin harreman handia dutenak. Sentsibilitate propiotik ekin nion, beraz, idazmenari. Ezaguna zaidan hariaren mutur txikitik abiatuta, mataza (edo testua) sortu nuen ezagutzen ez dudanaren inguruan fabulatuz, asmatuz, fikzioaren bidez ulertzen saiatuz.
Deserria soilik ez, deserrotzea esan genezake. Deserrotzea espazio bat (kultura bat, paisaia bat...) atzean uztean ez ezik, pertsonak atzean uztean sortzen da?
Pertsonak eta komunitateak, biak. Testuan, pertsonaietako batek faltan du sorterria, eta horren parte oso garrantzitsua dira herrian dituen afektuak.
Maite ditugun (edo gure ingurukoak diren eta nolabait gugan eragina duten) pertsonek “egiten” gaituztela uste dut, elkarren izaera baldintzatzen dugula eguneroko harremanetan. Afektu mapa hori atzean uzteak galera suposatzen du, norbanakoarengan geratzen direlako testuinguru kultural berri baten baitan gertatzen diren ekintzak interpretatzea. Galera horrek, hala ere, ez du zertan txarra izan behar: batzuentzat askapena izan daiteke sorterriko testuingurutik urrundu eta begirada indibiduala garatzea.
Ezaguna da XX. mende hasieran euskal herritar askok Ameriketako bidea hartu zutela, dirua egiteko, askok bueltatzeko itxaropenarekin ere. Ezagutzen zenuen gaia aurretik? Dokumentazio lana egin duzu?
Lagun baten aitak ekin zion beste garai batetakoa dirudien bidaia horri. Harrigarria iruditu zitzaidan erronka: herri txiki batetik beste kontinente batetara jauzia, hilabete luzeetako bakardadea, talka kulturala, bertan sortzen ziren euskaldun komunitateak… Horretaz gain, artzainek zuhaitzetan zizelkatutako idazki eta marrazkien kontua dago. Makal zurietan hainbat aztarna aurkitu dira: herrien izenak, etxeen marrazkiak, datak e.a., ziurrenik asper-asper eginda zeuden artzainek zizelkaturikoak. Ikertzaile batzuei, aztarnei jarraiki, artzain ezberdinen ibilbideak berreraikitzeari ekin zioten. Bidaia emozionala berreraikitzea nolakoa izango zen pentsatuz heldu nion atal horri, arrasto horietan irakurri ezin zitekeena asmatzera jolastuz.
Bestetik, deserriak egon daitezke inguru gertuan ere. Protagonistetako bat inguru euskaldun batetik Tuterara bidaliko dute, eta horrek bizitza aldatuko dio. Zenbat deserri mota dago liburu honetan?
Besteak beste, ikuspegi ezberdinen talkak sortutako deserria, batzuei sorterrian bizitzea ezinezko egiten diena; pobreziak bultzatutakoa; fantasian dagoen herrira itzultzeko ezintasunak mugaturikoa; afektuek korapilatutako deserria; denboraren iraganak ezinbestez eragindakoa... Sotilki garatzen diren prozesuak dira.
Sustraien garrantziaz gogoeta egiten dute protagonistek, belardiz betetako Euskal Herri bati lotuta. Idealizatua dugu belardiz beteriko Euskal Herri hura?
Urrutitik gogoratzen direnean errealitateak idealizatzeko joera dugula uste dut, faltan dugunari dimentsio handiagoa emanez eta hain samurra ez zena ahaztuz. Egunerokotasunean garatzen dira egoera txiki gazi eta gozoak, interpretazio zailagoa dutenak baina, osotasunean, errealitate bat konfiguratzen dutenak. Kanpoan egonda, aldiz, ñabarduraz beteriko errealitatea ezin denez bizi, erretratu handiari heltzeko joera dugula iruditzen zait.
Zertan datza, zuretzat, sustraien garrantzia?
Palankaren ukitze puntua direla ulertzen dut, mugimendurako abiapuntua. Sustraiak familia eta inguru afektiboa dira, sorterria, testuinguru kulturala eta politikoa, bizi garen herri edo hiriaren idiosinkrasia, eta nondik gatozen argi badugu errazagoa iruditzen zait nora goazen jakitea. Ez nago sustraiak erromantizatzearen alde: bakoitzak harreman propioa du bere jatorriekin, errazago edo korapilatsuagoa izan daitekeena, eta zintzotasuna iruditzen zait horri begiratzeko premisa. Erabateko determinismotik urrun nago ere, ez baitut uste garena gure sustraiek erabat definitzen dutenik, baina gure jatorriak errekonozimendua eskatzen duela uste dut (ahal den neurrian bake ikuspegi batetik, hots, dagoena bihotzez ulertuz nahiz eta ezadostasun edota minak egon) aurrera egin ahal izateko.
Euskalki ezberdinekin jolastu duzu liburuan, zergatik hautu hori?
Euskalkiek oso leku konkretuetara igortzen gaituzte, lekuan lekuko berezitasunak jasotzen. Askotan herrimina edota atxikimendua detaile txikietan azaleratu ohi da, eta hizkera da horietako bat. Identitatearen eta hitz egiteko moduaren arteko lotura estua dela iruditzen zait, afektu askok blaitzen dutela geurea sentitzen dugun komunikatzeko berariazko modua. Testuaren gaietako bat sorterriarekiko atxikimendua den heinean, hizkuntzaren tratamenduan islatu nahi izan dut.
Ahalegin berezia egin behar izan duzu euskalkien munduan murgiltzeko?
Laguntza eskatu nuen lanketa hori egiteko, eta haiek eskuzabalki lagundu ninduten: Amaia Espinosak, Unai Atxabal eta Lizar Alemanek hain zuzen.
Publikatzen duzun lehenengo liburua duzu hauxe, baina ez idazten duzun lehen antzezlana. Zer nolako garrantzia izan du zuretzat antzerkia liburuan plazaratzeak?
Antzerki testuak idazten ditudanean, “gerta daitezen” egiten dut, beti taularatzea buruan izanda. Zentzu horretan bitxia izan da liburu fisikora jauzia. Testua beste publikoetara zabaldu da, antzerkira sarri ez doan baina irakurle den jendeari iritsi baitzaio. Bestalde, ezberdina da iraupenaren sentsazioa. Antzerkia maite dut (beste hainbat arrazoiren artean) efimeroa delako, hasi eta amaitzen den gertakari konpartitua, airean zerbait uzten duen erritu baten antzekoa. Liburuak, aldiz, denboran zehar dirau; nolabaiteko testigantza uztea sentsazio berria da, kuriositatea dut denbora iragan ahala nola berrirakurri daitekeen (eta dudan) jakiteko.
Lehiaketarako pentsatutako testua izan da hau? Hala baldin bada, ezberdin idazten duzu antzerkia oholtzarako edo libururako?
Aspaldi buruan nuen ideia eta poliki idazten joan nintzen, ez nuen argitalpena buruan; eszenatokia buruan izanda idatzi nuen. Zentzu horretan lengoaiaren anbiguetatearekin jolastu izan dut, interpretagarria den testua sortu nahian. Egoera batzuk irakurketa anitzak izan zitzaten idatzi nituen, ikuspuntu ezberdinetatik ulertu daitezkeenak. Nire asmoa zen testuak egitura baten funtzioa eskaintzea, hainbat gai jorratuz eta bidaia eskainiz, baina gero antzezleek (edota irakurleek) haien begiradaz osatu dezaten proposamenean dagoena.
Zer sentitzen da norberaren hitzak besteek gorpuztean?
Ederra da, oso zirrara berezia sortzen dit. Plazer handi eta beldur txiki baten arteko dardara. Idazterakoan sentsazio eta irudietan oinarritzen naiz, baina ametsen dentsitatea dauka materialak. Niretzat sentsazioetan oinarritzen da hitzen aukeraketa, ideia sendo eta argietan baino. Eszenatoki gainean dauden gorputzak, kontrara, konkretuak dira eta tenporalki oso zehatzak, izaki bizidunak daude hemen eta orain zerbait jokoan jarriz. Zehazte prozesu hori asko gustatzen zait, baita publikoarekin bidaia hori partekatzeko unea ere.
Aurretik idatzi izan duzu haur eta gazteentzat (nahiz eta kategorizazioak beti zalantzagarriak diren). Etxerik txikiena obran, kasu, FETEN jaialdian saritua izan zena, pisu handia dauka antzezteko moduak eta estetikak. Lan hartan zu prozesuan izan zinen, zure idazketaren parte izan zen estetika ere?
Testu horren hazia Yarleku antzerki taldearen eskutik dator, haiek egin baitzidaten enkargua. Lehenengo zirriborroa idatzi ostean, Rosa Díaz zuzendariarekin hasi ziren lanean aktoreak eta taula gainean borobildu genuen testua. Zorte handia izan zen oholtzatik hain hurbil testua lantzen jarraitzea, tonua fintzeko eta aktoreen birformulazioekin osatzeko aukera eman zidalako. Lanketa estetikoari dagokionez, lehenengo proposamena egitea izan zen nire ekarpena, baita lengoaiaren lanketa, tonu ulerterraz baita poetikoa bilatuz.
Kategorizazioen inguruko zalantzarekin bat nator; nire iritziz, haur nahiz helduentzat interesgarria suerta daitekeen proposamena garatzean datza erronka, ulermen kapa ezberdinak eskainiko dituena ikusle ezberdinentzat. Haurrei zuzendutako antzerkia eta entretenimendu hutsala maiz nahastu ohi dira; genero hori merezi duen errespetuaz landu eta tratatu behar dela uste dut.
Imajinatu egin duzu Herri hura oholtza gainena, idazterakoan? Hala bada, zer-nola irudikatu duzu?
Taularatzekotan oso proposamen garbia irudikatuko nuke, apaindura handirik gabekoa. Musikak jantzia imajinatzen dut, oraindik zergatia argi ez dudan arren. Lanketa eta begirada enpatikoa irudikatzen dut, pertsonaia guztiek zilegi diren arrazoiak dituztelako egiten dutena egiteko. Gaia potentea suertatu daitekeenez, samurtasunetik jorratzea gustatuko litzaidake.
Nondik emango dituzu, edo eman nahi zenituzke, idazle gisa hurrengo urratsak?
Hurbilekoak zaizkidan gaiak eta nolabait interpelatzen nautenak interesatzen zaizkit, hiriekin harremandutako aferak esaterako. Plazer eta umoretik idazteko gogoz nabil. Haurrei zuzendutako antzerkigintzan sakontzen jarraitzeko gogoz nabil ere. Sintesi lana eta metaforetan murgiltzea eskatzen du, nire iritziz, idazmen mota horrek, eta erronka polita da horren publiko gardenari zuzentzea, askotan filtro handirik gabeko erreakzioak eskaintzen dituena.
Bestalde, Mikele Urroz lagun minarekin batera Lore More antzerki taldea sortu genuen 2018an, eta ikuskizun propioak sortzen gabiltza. Herri garbitokietan oinarritutako sorkuntzari ekingo diogu aurki; espazio amankomun horietan sortzen zen elkarbizitzan murgildu nahi dugu, bizikidetza sareen inguruko hausnarketan oinarrituz sortze prozesua. Oso kontent nago (eta gaude) proiektu berri honekin, Udalbiltzaren "Geuretik Sortuak" deialdiaren baitan garatuko duguna.